vui sướng này là thành quả của sự hòa hợp giữa các tài năng và tri thức:
như vậy tính chất phổ quát của những điều kiện chủ quan khi ta phán đoán
về các đối tượng phải được coi là làm nền cho sự thỏa thích chủ quan của
mọi người, sự thỏa thích mà ta có khi quyết rằng cái sự vật đó đẹp”
C. PHƯƠNG DIỆN TƯƠNG QUAN
Đây chúng ta bước vào trung tâm của vấn đề cái đẹp, và Kant dành khá
nhiều trang giấy để trình bày quan điểm của ông. Khi nói tương quan,
chúng ta nhớ lại ngay những phạm trù tương quan nơi cuốn Phê bình lý trí
thuần túy. tương quan giữa bản thể và tùy thể, tương quan giữa nguyên
nhân và hậu quả, tương quan giữa hai hữu thể có liên lạc hỗ tương. Đây là
loại tương quan nào? Là loại nhân quả, nhưng lại không có nhân và không
có quả. Kant gọi nó là một “cứu cánh tính không cứu cánh” (une finalité
sans fin). Như thế là cái gì?
Trước hết Kant dựa vào hai nhận thức này: “biểu tượng hậu quả rất quan
trọng cho nguyên nhân và đi trước nguyên nhân”, nghĩa là trong quan niệm
nguyên nhân đã có biểu tượng về hậu quả rồi, vì nếu không ta đã không
quan niệm nó là nguyên nhân, - và những gì có khả năng giữ con người ở
nguyên tình trạng cũ thì được coi là mang lại vui thỏa cho con người, còn
cái gì làm xáo trộn những hiện tượng hiện nay của ta thì phải coi là sinh đau
khổ cho ta.
Trở lại định nghĩa trên đây về cái đẹp theo phương diện tương quan,
“một cứu cánh tính không cứu cánh”, chúng ta tự hỏi tại sao cái Đẹp được
coi là có tính chất cứu cánh? Và tại sao nó không có cứu cánh cụ thể? Nó
được coi là có cứu cánh tính vì nó hướng ta đến một vui thỏa: phận sự của
phán đoán thẩm mỹ là hòa hợp những tài năng tâm hồn để ta cảm thấy
khoan khoái do sự hòa điệu này. Tuy nhiên phán đoán thẩm mỹ không nhằm
một đối tượng nào hết, dầu là đối tượng chủ quan (như cảm giác vui thú),
dầu là đối tượng khách quan (như tri thức): nói thế không phải nó không có
chủ đích, không có cứu cánh. Nó có cứu cánh, và cứu cánh của nó là sự
hòa điệu giữa các tài năng và tình cảm khoan khoái do đấy mà ra. Bởi vậy
Kant gọi cứu cánh tính này là cứu cánh tính hình thức (finalité formelle).
