trù của trí năng, tức quan niệm ; nó cũng không dựa trên cảm giác thường
nghiệm, vì thường nghiệm thì không thể tất yếu mà chỉ là bất tất. Vậy nó
dựa trên cái gì? Kant bảo nó dựa trên “một linh cảm chung” (sens
commun): phán đoán thẩm mỹ thuộc lãnh vực tình cảm, và nó phát xuất từ
chỗ sâu xa nhất của con người và cũng là cái gì chung cho mọi người. “Nếu
những phán đoán thẩm mỹ cũng có một nguyên tắc khách quan nhất định
như các phán đoán tri thức, thì người ta sẽ có thể nghĩ tới một tính chất tất
yếu tuyệt đối cho các phán đoán thẩm mỹ. Còn như nếu không có một
nguyên tắc nào hết, như trường hợp những phán đoán của nhục dục, thì tất
nhiên các phán đoán thẩm mỹ sẽ không có tính chất tất yếu. Bởi vậy ta phải
nhận rằng trong con người có một nguyên tắc chủ quan chi dùng nguyên
tỉnh
cảm, không dùng quan niệm để xác định cái gì làm thỏa và cái gì làm mất
lòng ta, và xác định như thế một cách đúng cho mọi người”
.
Trước khi bước sang phần phân tích cái Cao cả, Kant đưa ra một lời kết
tổng quát như sau: “Nhìn lại những thành quả của những phân tích trên đây,
ta thấy chúng đã dẫn ta đến quan niệm về sở thích (goũt): sở thích là khả
năng phán đoán một đối tượng chiếu theo những hoạt động vừa tự do vừa
đúng phép của trí tưởng tượng. Đây không nên hiểu trí tưởng tượng là một
khả năng tái tạo, nhưng là một khả năng sáng tạo và tự phát. Trí tưởng
tượng được tự do hành động, nhưng hành động của nó vẫn thích hợp với
những định luật của trí năng. Chỉ trí năng có quyền ra luật. Còn trí tưởng
tượng, nếu phải sản xuất theo một định luật nhất định, thì sẽ không sản xuất
ra cái đẹp mà chỉ sản xuất ra cái tốt thôi. Bởi vậy, đó là như thích ứng với
luật, mà lại không có luật, vì là một hòa hợp chủ quan giữa trí tưởng tượng
và trí năng, chứ không có hòa hợp khách quan (cũng như ta đã nói đến cứu
cánh tính không cứu cánh)
. Con người chỉ đạt tới cái đẹp, và phán đoán
chỉ đáng gọi là thẩm mỹ khi phán đoán của ta không bị kẹt vào những cảm
giác đặc thù và cũng không bị lệ thuộc vào những quan niệm cứng nhắc của
trí năng: thẩm mỹ là hành vi của con người tự do và sinh hoạt sâu xa.
TIẾT II: CÁI CAO CẢ
