cả: khi phán đoán về cái đẹp, ta cảm thấy một mối hòa điệu diệu kỳ giữa trí
năng và óc tưởng tượng, còn khi phán đoán về cái cao cả, ta lại cảm thấy
một sự bất đồng giữa trí tưởng tượng và lý trí. Đứng trước cảnh uy hùng
của non cao núi cả, đứng trước cái thăm thẳm vô cùng và uy lực kinh khiếp
của những thác nước mênh mông, lý trí của ta tự nhiên nghĩ đến những ý
tưởng siêu việt như Vô cùng, Vô hạn, Toàn năng, Toàn lực V.V.. và trí tưởng
tượng của ta cũng mô phỏng theo những ý tưởng vô cùng đó; nhưng trí
tưởng tượng cảm thấy sự bất lực của mình: nó thấy như bị ngộp vì những
cái vô cùng kia, nó cảm thấy sự hèn kém và bé mọn của nó, mặc dầu nó vẫn
được coi là “con điên ở trong gia đình” và mặc dầu nó vẫn tưởng rằng nó có
thừa sức vẽ vời: nay thì sự thực vượt quá sức nó tưởng, và nó đành chịu
thua và kính phục. Cao cả là đối tượng của tình cảm kính phục và cảm mến.
Chiêm ngưỡng cái đẹp, ta khoan khoái nhìn thẳng vào biểu tượng của nó.
Ngắm cái cao cả, ta “run như thần tử trước long nhan”, vì trước khi có niềm
khoái nào đó của sự nhìn ngắm cái cao cả, đã có một tình cảm dờn dợn:
Kant bảo đó là lúc sức sống trong ta bị nghẹt thở, và chỉ sau cái nghẹt thở
này ta mới cảm thấy sức sống trào lên mạnh mẽ, như buồng phổi thiếu
dưỡng khí nay lại được mở rộng để đón làn khí mát nhẹ. Trong ý đó, Kant
viết: “Sự vui thỏa phát sinh do cái cao cả khi ngắm nhìn thiên nhiên chỉ là
một vui thỏa tiêu cực: người ta có cảm tưởng như trí tưởng tượng thấy mình
đờ ra, không còn tự do gì nữa, và một định luật khác với cái luật mà nó
quen sử dụng với vạn vật đang dẫn nó tới một mục tiêu. Trí tưởng tượng
chiếm được một lãnh vực và một quyền năng lớn hơn lãnh vực và quyền
năng mà nó vừa hy sinh: nó không hiểu biết gì về nguyên tắc của biến cố
này, nhưng nó cảm thấy bị hy sinh và bị bóc lột, đồng thời cũng cảm thấy
sự thể của mình. Sự kinh ngạc, gần như một sự kinh hãi, nỗi ghê sợ và sự
rùng mình ngây ngất chiếm đoạt lấy chúng ta khi nhìn ngắm những khối núi
non vươn cao tới trời, những vực sâu thăm thẳm, những nước lũ tràn lan...
không gây sợ hãi (theo nghĩa chặt) cho ta, vì ta biết mình được an toàn ;
nhưng chúng giúp trí tưởng tượng của ta kinh nghiệm cái khả năng tưởng
