Ta vui thỏa vì cái đẹp. Ta cũng vui thỏa vì cái cao cả (sublime). Cả hai
cùng là đối tượng của phán đoán thẩm mỹ, cả hai cùng mang lại thỏa thích
cho ta. Tuy nhiên, khi nhìn vào bản chất của mỗi cái, ta thấy chúng khác
nhau đến chỗ gần như đối lập nhau.
Trước hết xét về phương diện tâm hồn: cái đẹp mang lại cho ta một cảm
giác êm ái, một tình cảm về hòa điệu; cái cao cả có bộ mặt khác hẳn, nó
gây xúc động mạnh mẽ cho những biểu tượng kinh thiên động địa, làm ta
như bị xuất thần, nhưng không xuất thần trong mê ly như khi ta chiêm
ngưỡng cái đẹp, mà là xuất thần trong nguy hiểm của những cảnh bi hùng
rất mực. Tóm lại, cái đẹp làm ta vui sống và thoải mái, còn cái cao cả thì
làm ta nghẹt thở vì khoái cảnh rùng rợn. Kant viết: “Cái đẹp thì phát sinh ra
một tình cảm về cường độ sự sống tảng lên mạnh, và cái đẹp ăn nhịp với
sức vẽ vời quyến rũ của trí tưởng tượng. Cái cao cả chỉ gián tiếp phát động
niềm thỏa thích: thực ra sự thỏa thích này phát sinh do một sự nghẹt thở của
các sinh lực ở trong ta, một nghẹt thở được tiếp theo bằng một sự trào lên
của những sức sống mãnh liệt: thành thử tình cảm về cao cả không liên
quan đến một sức quyến rũ, tâm trí ta không chỉ bị thu hút, mà còn bị đẩy
lui, đẩy lui rồi lại thu hút: cho nên sự thỏa thích vì cái cao cả không giống
một vui thỏa tích cực cho bằng giống một sự ngỡ ngàng kính phục, một vui
thỏa tiêu cực”
. Ta trực tiếp say mê cái đẹp và cái đẹp trực tiếp gây nên
vui thỏa trong tâm hồn ta; nhưng ta không trực tiếp say mê những cảnh bi
hùng (như ngắm tháp Ponggua hoặc tháp Guga gần Đà Lạt), mà thực ra ta
chỉ khoái cái cảm giác lành lạnh người do những cảnh núi cao và biển cả
gây nên cho cảm giác ta. Dưới đây, Kant sẽ trình bày thêm rằng cái thú của
ta không phải là chứng kiến những cảnh bi hùng dợn tóc, nhưng là thấy
mình thắng được những cảnh vô cùng hãi hùng đó: sau sự nghẹt thở vì
hiểm nguy, những sức sống trong ta càng trào lên khi mà ta chắc rằng ta có
thể ngắm những cảnh hiểm nguy đó mà vẫn vô can.
Đổ là phương diện tình cảm: cái đẹp và cái cao cả làm ta khoái bằng
những tình cảm khác nhau. Nay nhìn vào phương diện nội tình của các tài
năng chủ quan, người ta cũng thấy một sự khác biệt giữa cái đẹp và cái cao
