tượng của nó, đồng thời bình tĩnh, cố gắng thắng vượt tính tự nhiên ở trong
ta; như thế cũng là thắng vượt chính thiên nhiên ở ngoài ta nữa”
.
Cái đẹp thẩm mỹ giải thoát ta khỏi những ràng buộc của thú vui giác
quan để dẫn ta đến chỗ thỏa tình của cái vui hình thức, cái vui tinh thần,
phát sinh do sự hòa hợp kỳ diệu của trí năng và óc tưởng tượng. Cái cao cả
thẩm mỹ cũng giải thoát ta khỏi những sợ sệt do quyền lực thiên nhiên, để
dẫn ta tới chỗ nếm sự toàn thắng của ta đối với thế giới hữu hình. Chúng ta
sẽ nhận định đầy đủ hơn về những điểm này khi tổng kết phần thẩm mỹ.
Bây giờ ta hãy tìm hiểu thêm về bản chất của cái cao cả đã. Theo Kant, cao
cả được chia làm hai thứ khác nhau: cao cả toán học (sublime
mathématique) và cao cả sinh động (sublime dynamique).
A. CAO CẢ TOÁN HỌC.
Trong bộ danh từ của Kant, toán học đối nghịch với sinh động. Ta đã gặp
cặp đối nghịch này khi ông bàn về các phạm trù: hai loại phạm trù phẩm
tính và lượng tính được xếp vào loại toán học, còn hai loại tương quan và
hình thái thì xếp vào loại linh động. Vậy toán học thuộc lãnh vực trực giác,
còn sinh động thuộc lãnh vực kinh nghiệm. Khoa hình học thuộc loại trên,
và khoa vật lý thuộc loại dưới. Toán học dựa trên một nhận thức, sinh động
dựa trên nhiều tri giác khác nhau để kết thành kinh nghiệm.
Nhìn một cảnh uy hùng, đó là cao cả toán học. Nhìn toàn thể vũ trụ để
nhận ra tính chất nhất quán của nó, đó là cao cả sinh động. Kant viết: “Ta
gọi là cao cả những gì được coi là tuyệt đối vĩ đại”
. Đây là cao cả toán
học: trong phán đoán về cao cả này, ta không ước lượng bề cao bề rộng của
đối tượng, vì như thế sẽ không thể là vĩ đại. Vĩ đại là một quan niệm tuyệt
đối, không thể dùng cái gì để do lường được. Cho nên một tòa nhà vĩ đại
vẫn nhỏ hơn cái núi: nhưng ta coi là vĩ đại, vì chưa từng thấy một tòa nhà
nào nguy nga tráng lệ và rộng lớn như thế.
Như vậy, khi phán đoán về vẻ vĩ đại của đối tượng, ta không so sánh nó
với một cái khác, và không lấy một đơn vị đo lường nào để ướm lên nó.
Nếu ta còn so sánh được, tất ta chưa có cảm tưởng nó là vĩ đại. Nếu ta còn
