thẳm, hoặc nhìn vào những núi lửa đang phun ra từng ngàn tấn đá lỏng như
bùn và sôi như lò thép, v.v... ta cảm thấy sự sống của ta và của vạn vật bị đe
dọa hãi hùng: trong những trường hợp như thế, “vẻ ghê sợ càng lớn lao, thì
ta lại càng ham nhìn ngắm, miễn là ta có chỗ đứng an toàn để mà ngắm”
.
Hai vẻ cao cả khác nhau ở chỗ đó: cao cả toán học làm ta khoái vì tính
chất vĩ đại của nó, còn cao cả sinh động thì đáng phục ở sức tàn phá ghê sợ.
Cái mà ta khâm phục ở đây là những lực lượng hãi hùng của sấm sét, của
núi lửa, của nước lũ, của vực thẳm, V.V.. tóm lại tất cả những gì là uy lực
của thiên nhiên.
Tất nhiên những người nhát đảm không bao giờ có kinh nghiệm về cái
thú vị của cao cả sinh động. Thực ra họ có dám ngó đầu mà thấy? Hoặc giả,
khi nghe người khác kể lại một cách say sưa những vui thỏa khi nhìn ngắm
những cảnh ghê sợ đó, họ cũng đòi đi; nhưng khi tới nơi, họ không dám
nhìn ngắm đàng hoàng, chỉ lấm lét ngó qua một chút, vừa ngó vừa sợ, thì
làm sao thưởng thức được cái vui thỏa của cao cả sinh động ? Cho nên
“người nhát không thể khoái cái cao cả của trời đất, cũng như người bị chi
phối bởi lồng dục không thể khoái đẹp thẩm mỹ”
.
Tình cảm vui khoái về cái cao cả sinh động có do vạn vật tự nhiên tạo
nên cho ta không ? Nói cách khác, đối tượng của vui khoái này có nằm
trong thiên nhiên chăng? Tất nhiên không, vì nếu thế thì ai cũng cảm thấy
vui khoái khi đưa mắt nhìn những cảnh tượng thiên nhiên ghê sợ kia. Thực
ra, cũng như trong trường hợp cái cao cả toán học, cảnh vật thiên nhiên chỉ
mở đường dẫn ta vào chỗ cao cả thôi: chính cao cả sinh động, cũng như cao
cả toán học, chỉ phát sinh nơi tâm hồn ta. Chỉ con người có nhận thức về
cao cả, vì chỉ con người biết mình vừa yếu hèn vừa cao cả. “Cái cao cả
không có nơi một sự vật nào của thiên nhiên, nhưng chỉ ở trong tâm trí ta,
vì chỉ ta ý thức rằng mình cao hem. bản tính tự nhiên ở trong mình, và nhân
đấy cao hơn thiên nhiên ở ngoài mình. Tất cả những gì gợi lên cái tình cảm
về cao cả, chẳng hạn những lực lượng ghê sợ của thiên nhiên, cũng mệnh
danh (một cách không đúng nghĩa) là cao cả; nhưng chỉ ta có ý tưởng về
