nhận ra và biết khoái cái đẹp thẩm mỹ. Như vậy phán đoán thẩm mỹ không
phổ quát chăng? Chỉ có một số người có khả năng phán đoán thẩm mỹ
chăng? Như vậy làm sao ta lại quyết rằng cảm hứng về đẹp và cảm hứng về
cao cả là những gì tự nhiên của lòng ta? Mâu thuẫn này sẽ lập tức biến mất,
nếu ta phân biệt khả năng phán đoán và khiếu thẩm mỹ: không phải mọi
người đều có khiếu thẩm mỹ nhưng mọi người ai cũng có khả năng phán
đoán thẩm mỹ, nghĩa là biết phân biệt cái đẹp cái xấu, cái cao cả và cái tầm
thường, mặc dầu một số người không cảm thấy vui khoái trước cái đẹp
thẩm mỹ và trước những cái cao cả. Cho nên Kant quyết đã là người, ai
cũng có khả năng phán đoán và suy luận để phân biệt cái đẹp cái xấu, nhân
đó cũng phân biệt được điều tốt điều xấu. “Tính chất nhất thiết của những
phán đoán thẩm mỹ (ai cũng nhất thiết phán đoán như thế về cái đẹp và cái
cao cả) là một điểm vô cùng quan trọng của Phê bình khả năng phán đoán:
nó nhờ tâm lý thường nghiệm để vạch tỏ rằng một nguyên tắc tiên thiên vẫn
tàng ẩn trong những tình cảm về khoái và khổ của ta; nay nhờ những phán
đoán thẩm mỹ ta có thể xếp nguyên tắc tiên thiên kia vào hàng những
nguyên tắc tiên thiên của triết học siêu nghiệm”
Những cảm hứng về đẹp và về cao cả đã nói lên bản chất cao siêu của
con người, vì không những con người có thực chất siêu việt nơi hành vi tri
thức và hành vi đạo đức, nhưng con người còn siêu việt cả nơi hành vi cảm
hứng nữa. Con người không tri thức một cách thụ động, nghiệm cái gì thì
biết cái đó, nhưng con người còn có tri thức thực nghiệm, một tri thức xây
trên lý thuyết và có tính chất tất yếu và phổ quát. Rồi trong hành vi của
mình, con người cũng không hành động như bị chi phối bởi những kích
thích của tư kỷ và tư lợi, nhưng con người còn biết hành động một cách
chân chính: đó là cái ta gọi là hành vi đạo đức, một hành vi dựa theo những
mệnh lệnh tuyệt đối của lý trí, xứng hợp với tư cách tự do và cao siêu của
con người. Nay xét đến lãnh vực sinh hoạt tình cảm, Kant cũng cho ta thấy
con người có khả năng sinh hoạt như một “chủ thể siêu khả giác” (sujet
supresensible). Cho hay con người, đứng trong thiên nhiên, thì bé mọn như
cây sậy, nhưng đó là một cây sậy biết suy tưởng (Pascal).
