chất hữu cơ, ta thấy phải kết luận rằng không có gì không thích ứng với một
mục tiêu
Đến đây, chúng ta đã hiểu thế nào là một phán đoán mục tiêu, tức phán
đoán cứu cánh. Đó là những phán đoán cho phép ta quyết rằng sự hiện hữu
của các sinh vật trong thiên nhiên chứng tỏ sự sống của chúng đã được tổ
chức một cách tinh vi và hoàn hảo, nói lên một kế hoạch, một mục đích rõ
ràng. Rồi nhìn toàn diện vạn vật trong vũ trụ, ta thấy một tổ chức vừa vĩ đại
huy hoàng, vừa tinh vi phức tạp, làm cho người suy nghĩ khó có thể tưởng
rằng đây là thành quả của một sự ngẫu nhiên: dầu sao, người ta cũng thấy
vạn vật trong trời đất được liên kết với nhau một cách chặt chẽ trong một hệ
thống đại quy mô.
Vấn đề được đặt ra bây giờ là: làm sao giải nghĩa được tính chất cứu
cánh nơi các sinh vật cũng như nơi hệ thống của vũ trụ ? Không có vấn đề
có hay không có tính chất cứu cánh, bởi vì như ta đã nhận thức trên kia, nếu
nhìn tương quan bên ngoài giữa các vật với nhau thì ta chỉ có thể giả thiết
tính chất cứu cánh, còn như khi nhìn sâu vào bản chất nội tại của các sinh
vật, cũng như khi nhìn toàn diện vũ trụ vạn vật như một hệ thống duy nhất,
thì không ai có thể chối cãi tính chất cứu cánh của thiên nhiên. Như vậy chỉ
có vấn đề giải nghĩa tại đâu thiên nhiên có tính chất cứu cánh. Kant đề
phòng những người quá nông nổi muốn lấy Thượng Đế ra để giải quyết,
ồng bảo làm như thế là lẩn quẩn chạy quanh: dựa vào hành vi thượng trí của
Thượng Đế để giải nghĩa tính chất cứu cánh của vũ trụ, rồi lại dựa vào trật
tự kỳ diệu của vũ trụ để chứng minh có Thượng Đế
.
Vậy phải hành động thế nào ? Phải giải quyết thế nào?
Phải dùng thái độ phê bình để phân định đàng hoàng đâu là giới hạn của
mỗi khoa học, và đâu là giới hạn của sự suy luận. Trên kia Kant đã viết:
“Những vật có tổ chức trong thiên nhiên cho ta quan niệm về cứu cánh của
thiên nhiên, một cứu cánh khả dĩ mang lại cho khoa học về thiên nhiên một
nền tảng cho tính chất cứu cánh, nghĩa là một phương thức để nghiên cứu
vạn vật theo một nguyên tắc riêng”. Thế nào là một nguyên tắc riêng? Thì
Kant đã nhắc lại rằng: “Những nguyên tắc của một khoa học được gọi là
