TRIẾT HỌC TÂY PHƯƠNG TỪ KHỞI THỦY ĐẾN ĐƯƠNG ĐẠI - Trang 1630

không ngần ngại gọi là thông minh, trên hàng đầu là những hành động chứng tỏ
một tư tưởng chế tạo, hoặc con thú vật tự nó tạo được một khí cụ thô sơ; hoặc nó
lợi dụng một đồ vật do người làm ra. Những thú vật mà người ta sắp liền sau con
người về phương diện thông minh, con khỉ và con voi là những thú vật biết dùng
khi gặp dịp một dụng cụ tác tạo. Dưới chúng và không xa lắm ta sẽ đặt những thú
vật biết nhận ra một đồ vật chế tạo: ví dụ con chồn, nó biết rõ ràng cái bẫy là cái
bẫy. Vẫn biết rằng đâu có quy kết tức có trí thức nhưng sự quy kết cốt uốn kinh
nghiệm đã qua theo chiều của kinh nghiệm hiện thời đã là một khởi sự phát minh.
Phát minh được hoàn tất khi nó nhập thể vào một dụng cụ chế tạo. Tri thức của
thú vật hướng tới đó như tới một lý tưởng. Và nếu bình thường, nó chưa làm
được những đồ vật tác tạo và sử dụng chúng, nó vẫn tự chuẩn bị bằng chính
những biến đổi mà nó thi hành trên các bản năng do thiên nhiên cung cấp. Về tri
thức nhân tính, người ta chưa nhận xét đủ rằng phát minh cơ giới trước tiên là tác
động cốt yếu của nó, cả ngày nay nữa, sinh hoạt xã hội của ta vận chuyển chung
quanh việc chế tạo và sử dụng các khí cụ tác tạo, và phát minh đã điểm mốc con
đường tiến bộ cũng đã vạch ra định hướng của nó. Ta khó mà nhận thấy điều ấy,
vì các biến thái của nhân loại thường đi sau các biến hoá dụng cụ. Những tập
quán cá nhân và cả xã hội của ta còn sống sót khá lâu sau những trường hợp đã
gây ra chúng, thành ra những hiệu quả sâu xa của một phát minh chỉ được nhận
thấy khi ta đã quên mất tính cách mới mẻ của nó. Một thế kỷ đã qua đi từ khi phát
minh ra máy hơi nước mà ta chỉ mới bắt đầu cảm thấy cái chấn động sâu xa nó đã
gây ra ở ta. Tuy nhiên cuộc biến chuyển nó đã thực hiện trong công nghiệp đã
đảo lộn các mối liên lạc giữa người ta. Nhiều ý kiến mới nổi dậy. Nhiều tình cảm
mới đang nẩy nở. Trong mấy ngàn năm nữa, khi sự xa xôi của quá khứ chỉ còn để
cho thấy những nét đại cương, thì những cuộc chiến tranh và cách mạng của ta sẽ
không được kể vào đâu, ấy là nếu người ta còn nhớ đến chúng, nhưng về máy
móc chạy hơi với các thứ phát minh đi kèm với nó, có lẽ người ta sẽ nói đến như
ta nói về đồng đen hay đá đẽo: nó sẽ được dùng để hạn định một thời đại. Nếu ta
có thể loại bỏ mọi kiêu căng, nếu muốn định nghĩa nòi giống ta, ta chỉ dựa chặt
chẽ vào cái gì mà lịch sử và tiền sử trình bày như đặc cách hằng cửu của con
người và của trí thức, có lẽ ta không nói con người tri thức (homo sapiens) nhưng
con người tác tạo (homo faber). Rốt cuộc, trí thức khi xét ở cái gì có vẻ là tác
động nguyên thuỷ của nó, là khả năng chế tạo những đồ vật tác tạo, nhất là những
dụng cụ để làm ra những dụng cụ; và biến đổi vô hạn việc chế tạo…