nhau. Để nói cách đích xác hơn, trí thức trước hết là cái khả năng đem lệ thuộc
một điểm của không gian vào một điểm khác của không gian, một đối tượng vật
chất vào một đối tượng vật chất; nó áp dụng vào mọi sự nhưng vẫn đứng ngoài
mọi sự và nó chỉ nhận thấy ở một nguyên nhân sâu xa sự phân tán của nó thành
những hiệu quả kế cận. Các lực lượng đã xuất diễn trong sự phát sinh ra thần kinh
hệ của con sâu là thế nào ta không biết, với đôi mắt và trí thức của ta, ta chỉ nhận
thấy nó như sự kế cận những giây thần kinh và những trung tâm thần kinh. Thật
ra, như thế ta nhận thấy tất cả hiệu quả bên ngoài của nó. con ong cày, chắc chắn
là chỉ nhận thấy được rất ít, vừa đúng cái gì quan hệ cho nó; nhưng ít nữa nó nhận
thấy tự bên trong, một cách khác hẳn với một diễn tiến của trí thức, do một trực
giác (sinh động hơn là tượng trưng) chắc giống cái gì ở ta gọi là sự đồng cảm
phỏng đoán.
Một sự kiện đáng lưu ý là sự qua lại của các thuyết khoa học về bản năng giữa cái
tri thức với cái khả tri đơn giản, tôi muốn nói giữa sự đồng hoá bản năng với một
trí thức "sa đoạ", và sự giản lược bản năng vào một cơ thể thuần tuý… Thế nghĩa
là gì nếu không phải đó là hai cách tượng trưng cùng có thể chấp nhận về những
khía cạnh nào, và về những khía cạnh khác đều bất cập với đối tượng của chúng?
Giải thích cụ thể, không phải khoa học nữa, nhưng siêu hình phải được kiếm
trong một đường lối khác hẳn, không phải hướng về trí thức nữa, nhưng hướng về
mối "đồng cảm".
Henri BERGSON, Tiến hoá sáng tạo, t.190 - 191.
Trí thức thực hành (Le savoir pratique)
Ta đặt sự xuất hiện con người trên địa cầu vào thời kỳ nào? Vào thời kỳ các vũ
khí đầu tiên và các dụng cụ đầu tiên được chế tạo. Người ta chưa quên cuộc tranh
luận đã nổi dậy quanh việc khám phá của Boucher de Perthes trong hầm đá ở
Moulin Quignon. Vấn đề lúc ấy là phải biết quả thật là những lưỡi búa hay là
những mảnh đá lửa ngẫu nhiên mà vỡ. Nhưng chẳng ai hồ nghi một phút là nếu
quả thật đó là những lưỡi búa thì ta chắc chắn đứng trước một trí thức và đặc biệt
hơn nữa một tri thức nhân tính. Đàng khác ta hãy mở một quyển truyện về trí
thông minh thú vật. Ta sẽ thấy là bên cạnh nhiều hành động có thể cắt nghĩa do sự
bắt chước hay do sự liên kết tự động các hình ảnh, có những hành động mà ta
