tiếp nối nó. Ở những trường hợp cực đoan như ở đây, nó phù hợp với công việc tổ
chức…
Mà trong cả hai trường hợp, hoặc là bản năng thú vật, hay là đặc tính sinh lực của
tế bào, cũng biểu lộ cùng một tri thức và cùng một vô tri. Mọi sự xảy ra như thể
mỗi tế bào biết cái gì quan hệ cho nó ở các tế bào khác, con vật ở các thú vật khác
cái gì nó có thể lợi dụng, còn bao nhiêu ở trong bóng tối cả. Hình như sự sống,
khi nó tự siết hẹp vào một chủng loại nào nhất định thì mất liên lạc với các phần
khác của nó, chỉ trừ một hai điểm có quan hệ cho chủng loại mới sinh ra. Làm sao
khỏi nhận thấy là sự sống xử trí ở đây như ý thức cách chung, hay như ký ức? Ta
lôi theo sau ta toàn thể quá khứ ta mà vẫn không nhận thấy; nhưng ký ức của ta
chỉ đưa vào hiện thời, hai, ba hoài niệm để bổ túc về một mặt nào tình thế hiện tại
của ta. Vậy cái tri thức bản năng mà một loại nào có về một loại khác, trên một
điểm riêng biệt nào, có gốc rễ của nó ở đồng nhất tính của sự sống, theo dụng ngữ
của một triết gia thời cổ, nó là một toàn thể đồng cảm với chính mình. Ta không
thể xét nhiều bản năng đặc biệt của thú vật hay cây cối, phát sinh hiển nhiên vào
những trường hợp bất thường, mà không so sánh chúng với những hoài niệm có
vẻ bị quên, nhưng bỗng vọt ra dưới áp lực của một nhu cầu khẩn cấp.
Tất nhiên, một số đông bản năng tuỳ thuộc, và nhiều hình thái của bản năng sơ
khai, có thể được giải thích theo khoa học. Tuy nhiên ta có thể hoài nghi là khoa
học, với những cách thức giải thích hiện thời của nó, có thể khi nào phân tách bản
năng với trí thức là hai phát triển phân tán của cùng một nguyên tố, mà trong một
trường hợp, vẫn ở nội tại trong mình, và trong trường hợp kia thì phát ngoại và
chuyên chú vào việc sử dụng vật chất thô sơ: sự phân tán liên tục ấy chứng tỏ mối
bất hợp triệt để và sự bất lực của trí thức để đồng hoá bản năng. Cái gì cốt yếu ở
bản năng, không thể xuất diễn bằng hạn từ trí thức, cho nên không phân tách
được…
Nhưng mặc dầu không thuộc phạm vi trí thức, bản năng không phải ở ngoài giới
hạn của tinh thần. Trong những hiện tượng tình cảm, trong những mối thiện cảm
và ác cảm vô ý, ta thực nghiệm ở chính mình ta, dưới một hình thức mơ hồ hơn
nhiều và cũng quá thâm nhiễm trí thức, một tí cái gì phải xảy ra trong ý thức một
côn trùng hoạt động do bản năng. Cuộc tiến hoá chỉ làm xa cách cái này với cái
kia để phát triển chúng đến cực điểm, những yếu tố mà lúc đầu thâm nhập lẫn
