được, những hình ảnh thị giác có thể được trình bày một lượt, như một toàn cảnh;
nên nó rất có thể được chứa đựng trong sự kế tiếp một số rất ít khoảnh khắc. Do
đó, không có gì lạ lùng là giấc mộng tụ tập vào vài giây đồng hồ, cái gì có thể kéo
dài trong nhiều ngày khi thức tỉnh: nó nhìn tóm tắt rút cuộc nó tác động, cũng
như ký ức…
Bây giờ còn phải tìm xem tại sao giấc mộng ưa thích kỷ niệm nọ kia hơn cái
khác, cũng có thể đặt trên những cảm giác hiện tại… Những ngông tưởng của
giấc mộng cũng không dễ giải thích hơn là của lúc thức tỉnh; nhưng ít nữa ta có
thể vạch ra cái xu hướng rõ rệt nhất của nó. Trong giấc ngủ bình thường, những
mộng mị hay đưa lại những tư tưởng đã qua đi như chớp nhoáng, hay những sự
vật mà ta đã nhận thấy nhưng không chú ý đến. Nếu ta mơ mộng ban đêm, về
những biến cố ban ngày, thì thường những việc không nghĩa lý, chứ không phải
những sự kiện quan trọng, sẽ có nhiều may mắn nhất để tái hiện. Tôi đang ở
ngoài đường, tôi đợi xe điện; nó không thể đụng tôi vì tôi đứng trên lề đường: nếu
lúc nó đi qua gần tôi, ý tưởng một sự nguy hiểm thoáng qua trí tôi, - hoặc thân thể
tôi tự nhiên lùi lại mà tôi cũng chẳng có ý thức sợ hãi gì, - thì đến đêm tôi sẽ có
thể mơ mộng là tôi bị xe cán. Ban ngày tôi coi sóc mọi người bệnh mà tình trạng
đã thất vọng. Nếu một tia hy vọng xảy ra ở tôi một lúc, - chỉ thoáng qua, hầu như
không được nhận thấy, -thì chỉ giấc mộng ban đêm có thể cho tôi thấy người bệnh
ấy khỏi bệnh; dầu sao tôi sẽ mơ mộng sự bình phục hơn là bệnh tật hay chết chóc.
Tóm lại cái gì có ưu tiên trở lại là cái gì ít được nhận thấy hơn cả. Không có gì lạ
ở đó. Cái bản ngã mơ mộng là một bản ngã lơ đễnh, tự thả lỏng. Những kỷ niệm
hoà hợp nhất với nó là những kỷ niệm khi đãng trí, không có dấu hiệu của sự cố
gắng.
Henri BERGSON, Năng lượng tâm linh (L’Énergie spirituelle), t.104 - 108.
TIẾN HOÁ SÁNG TẠO (L’Évolution créatrice)-1907
Tiến hoá sáng tạo là quyển sách nền tảng của Bergson. Chương III của nó là trung
tâm: chương này bàn về ý nghĩa của sự sống. Quan tâm sâu sắc trước tiên của
Bergson chẳng phải là, với thuyết tiến hoá, vấn đề về sự sống toàn diện đấy sao?
Bản năng và trí thông minh
