Chúng tôi gọi những ảo tượng do giác quan con người gây ra là những ảo tượng
chủng loại (idoles de la race) (1) và chúng có nguồn gốc từ sự đồng đẳng về bản
thể của trí tuệ loài người, sự quan tâm, sự hạn hẹp, sụ chuyển động không ngừng,
sự truyền vào những thụ cảm, tính thô phác của các giác quan hay cách thức gây
ấn tượng.
Những ảo tượng cái hang (idoles de la caverne) (2) có nguồn gốc trong bản tính
riêng của từng cá nhân và cũng trong giáo dục, trong tập quán và tuỳ theo hoàn
cảnh. Loại ảo tượng này đa dạng vô cùng.
Vậy nên chúng ta phải biết vận dụng tính thận trọng tư biện, để săn đuổi và trục
xuất những ảo tượng cái hang, dầu là chúng có nguồn gốc chính trong ưu thế của
một khuynh hướng, trong sự nghiêng về thái quá đối với tổng hợp hay phân chia,
trong sự ưu ái đối với một thời đại hay trong vẻ lớn lao hoặc vẻ nhỏ bé của các đồ
vật. Theo quy tắc chung, ai đang khảo sát bản tính của sự vật phải coi là đáng ngờ
những gì chiếm giữ và làm cho tâm trí ta mê luyến. Và nếu thị hiếu đó càng mạnh
mẽ, thì càng phải bội nhân sự thận trọng ngõ hầu gìn giữ trí tuệ công minh và
trong sáng.
Nhưng trong tất cả mọi thứ ảo tượng, thì những ảo tượng quảng trường (idoles du
forum) (3) là bất tiện nhất; chúng len lỏi vào trong trí tuệ nhờ vào sự đồng minh
của những con chữ và những danh từ với những sự vật. Người ta vẫn thật lòng tin
rằng lí trí của họ điều khiển được những con chữ. Nhưng cũng có thể xảy ra hiện
tượng những con chữ phản đòn và uốn vòng chính tiềm lực của họ chống lại trí
tuệ của họ; một hiệu ứng đã khiến cho khoa học và triết học trở thành nguỵ biện
hay vô tác dụng. Vậy mà những con chữ rất thường khi là được áp đặt theo khả
năng lãnh hội của người bình thường và phẫu thuật sự vật theo những tuyến dễ
nhận thấy nhất đối với trí tuệ thông thường; Song nếu một trí tuệ thâm thuý hơn,
một sự quan sát chú tâm hơn muốn dời chỗ những tuyến này ngõ hầu khiến
chúng tương thích hơn với thiên nhiên, thì lập tức những con chữ sẽ la lối phản
đối nhặng xị cả lên. Từ đó khiến cho bao cuộc tranh biện hùng hồn uy nghiêm
giữa các nhà thông thái lại thường biến thành những cuộc phiếm luận ngôn từ
ôngnói gà bà nói vịt, trong khi mà nếu muốn tỏ ra có suy nghĩ chính chắn hơn thì
người ta nên mở đầu bằng những cuộc bàn luận này (theo thông lệ thận trọng của
những nhà toán học) và đưa chúng trở lại trong vòng trật tự bằng những định
