Hai suối nguồn của đạo đức và tôn giáo
(Les deux sources de la morale et de la religion)
Dầu rằng Bergson đã minh nhiên muốn là mỗi một tác phẩm của mình đáp ứng
cho một nghiên cứu độc lập, song không vì thế mà quyển sách cuối cùng này lại
không là một tiếp nối tự nhiên của những tác phẩm trước. Kỳ gian như được mô
tả trong Những dữ kiện trực tiếp của ý thức, rồi được đặt vào tương quan với vật
chất tính trong Vật chất và ký ức, được tìm thấy lại như là đà sống hay hứng khởi
sinh tạo (élan vital) trong Tiến hoá sáng tạo và sẽ được tìm thấy như thế ở suối
nguồn kép của đạo đức và tôn giáo, hoặc là như thể áp lực xã hội kéo dài đà sống,
hoặc là như xúc động sáng tạo (émotion créatrice).
Tôn giáo tĩnh (la religion statique)
Sự sống đã muốn có tôn giáo. Thực tế là với trí thông minh cũng đồng thời xuất
hiện lòng ích kỷ cá nhân, một đe doạ phân rã đối với xã hội, nhưng cũng là mối lo
ngại gợi ra cho con người biểu tượng về cái chết hay cả cảm thức về nguy cơ. Do
vậy, chính trí thông minh phải quyết tâm tạo ra những biểu tượng ảo hoặc (des
représentations fantasmatiques) có thể bù trừ cho những gì mang tính phá hoại và
gây chấn thương trong sự phát triển tối hậu của nó, mà nó phục vụ cho bản năng
như là chức năng tạo thần thoại (fonction fabulatrice).
Quy về bản năng, như con ong hay cái kiến, cá nhân hướng đến một cứu cánh bên
ngoài; nó làm việc cho chủng loại một cách tự động, như trong cơn mộng du.
Được phú cho trí thông minh, được đánh thức để suy tư, nó sẽ hướng về chính
mình và sẽ chỉ nghĩ sống sao cho thoải mái (1).
Nhưng thiên nhiên muốn rằng một vị thần hộ mệnh của đô thị xuất hiện, vị thần
ấy sẽ bảo vệ, đe nẹt và khiển trách. Thực vậy, trí thông minh tự uốn mình theo
những tri giác hiện tại hay theo những thặng phẩm ít nhiều có hình tượng của các
tri giác mà người ta gọi là những kỷ niệm. Bởi vì bản năng chỉ còn tồn tại ở trạng
thái vết tích hay tiềm tàng, bởi vì nó không đủ mạnh để gây ra những hành vi hay
để ngăn chặn chúng, nó sẽ phải khêu gợi một tri giác ảo tưởng (une perception
