về với những hình thức đã nhàm, hai bàn tay cứ đặt theo như thói cũ, cái đầu
không dám có một tư thế mới mẻ, cho đến cả những nếp áo cũng sực mùi
meo mốc, không chịu tuân theo họa sĩ, không chịu xếp theo một tư thế
không quen thuộc. Và điều đó, Chartkov cảm thấy rõ, rõ lắm, chính anh ta
nhìn thấy nó rõ lắm!
“Nhưng có đúng là trước đây có lúc mình đã có tài thực không?– cuối
cùng Chartkov tự hỏi – mình đã lầm chăng?” Anh ta liền muốn xem lại
những tác phẩm mình vẽ trước kia, những tác phẩm vẽ ra hết sức vô tư,
không vì lợi, vẽ ra ở đằng ấy, trong gian gác lụp xụp trên đảo Vasilievsky
vắng vẻ, xa nơi đô hội, xa cảnh giàu sang, xa những thú vui đàng điếm. Anh
ta bước lại gần nhìn kỹ đám tranh cũ và thốt nhiên thấy cả quãng đời thanh
bạch nghèo nàn xưa kia lại hiện lên trong ký ức.
“Đúng, vẻ tuyệt vọng, – Chartkov thốt lên nói – trước kia ta đã có tài
năng. Đâu đâu cũng thấy những vết tích, những dấu hiệu…”
Thốt nhiên, anh ta dừng lại, chân tay run lẩy bẩy, mắt anh ta vừa bắt
gặp một cặp mắt đang nhìn mình trừng trừng, không nhúc nhích. Đó là bức
chân dung kỳ lạ trước kia anh ta đã mua ở chợ Shchukin. Bao nhiêu năm
nay, bức chân dung nọ bị bỏ lấp dưới đống tranh và Chartkov đã quên bẵng
nó đi. Bây giờ, sau khi tất cả các tranh vẽ thời thượng đã được mang đi chỗ
khác, nó lại hiện ra và, dường như hữu ý, nó hiện ra cùng một lúc với những
tác phẩm thời niên thiếu của họa sĩ. Chartkov nhớ lại tất cả cái lịch sử kỳ dị
của bức chân dung; anh ta nhớ ra rằng chính nó đã là nguyên nhân khiến cho
anh ta thay đổi, số tiền vớ được một cách kỳ lạ nọ đã làm nảy sinh trong
lòng anh biết bao nhiêu những dục vọng phù hoa, đã giết chết tài năng của
anh…, và nghĩ vậy, bỗng anh ta thấy như muốn phát điên. Lập tức anh ta sai
cất biệt bức chân dung đáng căm thù ấy đi. Những cảm giác xốn xang trong
lòng anh ta không vì thế mà dịu bớt: tất cả những giác quan, tất cả cơ thể
anh ta đã bị đảo lộn sâu sắc, và đến lúc đó anh ta mới cảm thấy rõ cái nỗi
thống khổ khủng khiếp, đôi khi xuất hiện trong thiên nhiên như một lệ ngoại
kỳ dị, vẫn xảy ra khi một tài năng kém cỏi cố sức thể hiện trên một quy mô
vượt quá sức và không sao thể hiện ra được; cái nỗi thống khổ mà ở người
