Doãn thấy mình không có quyền đi trốn: Chàng phải sống ở đây,
chàng phải giam mình trong cái đời bẩn thỉu kia như giam mình trong vũng
bùn lầy; chính những nỗi khổ của người chung quanh sẽ đem lại cho chàng
cái lẽ để mà sống. Nhìn những lũy tre các làng ở chân trời không bao giờ
thay đổi hình dáng, nghĩ đến đời của đám dân trong bao nhiêu năm đóng
nguyên một chỗ như vũng nước tù, Doãn nhớ lại điều chàng nhận thấy hôm
giở sổ cho vay nợ: Họ khổ sở và chịu sống mãi trong đêm tối vì không có
ai soi sáng họ, dạy họ biết một cách sống khác, gợi họ mơ ước một cảnh
đời đẹp đẽ hơn. Doãn càng thấy rõ cái vô lý của công việc chàng bấy lâu;
mê man đi tìm những thứ ánh sáng huyền ảo trên các nóc tranh, không bao
giờ tưởng quá tới sự thực thảm đạm: Những cuộc đời tối tăm trong các gian
nhà tối tăm. Nghệ thuật mục đích để tìm cái đẹp, làm cho người đẹp đẽ hơn
lúc đó đối với chàng chỉ là một sự mỉa mai đau đớn!
Doãn đi rẽ sang con đường nhỏ để lên trên đê. Một người đàn ông
đương cày một thửa ruộng và hai đứa bé đóng khố đứng dưới lạch nước lẩn
sau hàng cói lơ thơ, làm chàng nghĩ đến một bức tranh vẽ cũng cảnh ấy gửi
bày ở Hà Nội. Chàng lại nhớ tới câu khôi hài chua chát của một người bạn
nói với chàng khi ngắm bức tranh:
- Vật nhỏ mọn, đê tiện thế kia, thật không đáng cho người ta để tâm
thương đến.
Nhưng hồi đó chàng không hiểu; bức tranh đối với chàng chỉ là một vẻ
đẹp, ngoài ra không có ý nghĩ gì khác. Doãn lẩm bẩm:
- Đẹp, thiếu gì cái đẹp... Sao mình lại chỉ yêu có mỗi một cái đẹp về
hình sắc.
Doãn tự nhiên thấy trong lòng mình man mác; chàng biết là sắp tìm ra
được cách sống thế nào để có thể hòa hợp được hai sự trái ngược nhau:
Lòng yêu nghệ thuật và lòng trắc ẩn trước những cái đau khổ ở bên ngoài.
