“Một hệ luận nhỏ từ những vấn đề trên”, có giá trị như một lời tổng
kết chung đúc tinh thần của toàn tập. Cái thật trở thành sợi chỉ đỏ
xuyên suốt sự nghiệp nghiên cứu và phê bình nghệ thuật của ông.
Mối liên quan giữa cái thật và cái đẹp thực ra là một vấn đề có
tính chất muôn thuở, nhiều nhà lý luận mỹ học và nghệ sĩ xưa nay đã
tìm cách lý giải nó. Diderot trong thế kỷ của ông góp thêm cách nhìn
mới, khiến cho đương thời có người khen ông là “một thiên tài độc
đáo, coi khinh những lối mòn... và mở ra cho mình những con đường
mới khắp nơi.”
Theo Diderot, muốn đạt được cái thật, nghệ sĩ không được xa rời
tự nhiên: “Nếu sự quan sát tự nhiên không phải là thị hiếu chủ đạo của
nhà văn hoặc của nghệ sĩ - ông viết - ta đừng trông chờ họ tạo nên
được cái gỉ đáng giá”
. Ý kiến ấy trong Về việc giải thích tự nhiên đã
dẫn trên kia cũng sẽ được lặp lại trong Suy nghĩ tản mạn... Dòng đầu
tiên trong Những tùy bút về hội họa đã nhắc đến tự nhiên: “Tự nhiên
chẳng làm cái gì sai quy tắc... ” Kết thúc tập tùy bút lại vẫn vang lên
tiếng “tự nhiên”: “Người ta chỉ thấy được giá trị của tác phẩm bằng
cách quy nó về với tự nhiên”.
Quan sát tự nhiên chưa đủ mà phải mô phỏng tự nhiên. Tính chân
thật của tác phẩm và sự mô phỏng tự nhiên gắn bó mật thiết với nhau
như hình với bóng trong ý thức cũng như dưới ngòi bút của tác giả.
Ngay từ 1753, khi viết tác phẩm triết học Về việc giải thích tự nhiên,
ông đã nêu lên một luận điểm quan trọng: “Các sản phẩm của nghệ
thuật sẽ tầm thường, không hoàn hảo, ít giá trị, chừng nào người ta
chưa có ý định mô phỏng tự nhiên hết sức chính xác hơn nữa”
Khái niệm “mô phỏng tự nhiên” đã được Aristote đề xướng từ
thời cổ đại Hy Lạp, sau đó trở thành một trong những nguyên tắc lớn
của văn nghệ nhiều thời đại trước khi xuất hiện Diderot. Nhưng chưa
