Trong số thợ thủ công, có các thần sắc của phường hội, các diện
mạo của công trường và của xưởng thợ.
Xã hội nào cũng có chỉnh thể của nó, và chính thể nào cũng có
tính chất chủ yếu, hoặc thật sự, hoặc giả định, nó là linh hồn, là chỗ
dựa và động lực của chính thể ấy.
Chính thể cộng hòa là một chính thể bình đẳng. Mọi người xem
mình như một ông vua con. Người dân nước cộng hòa sẽ có vẻ mặt
cao nhã, cứng cỏi và hiến ngang.
Trong chính thể quân chủ là nơi người ta ra lệnh và người ta phục
tùng, đặc tính vẻ mặt sẽ là vẻ mặt của nhã nhặn, của duyên dáng, của
dịu dàng, của danh vọng, của lịch thiệp.
Dưới chính thể chuyên chế, cái đẹp sẽ là cái đẹp của kẻ nô lệ.
Ông hãy cho tôi xem những bộ mặt hiền lành, cam chịu, nhút nhát,
thận trọng, năn nỉ và nhún nhường. Kẻ nô lệ cúi đầu trong lúc bước đi;
hình như lúc nào y cũng giơ đầu ra cho lưỡi kiếm sẵn sàng phập
xuống.
Và thiện cảm là cái gì? Tôi hiểu đó là sự thôi thúc mau lẹ, đột
ngột, vô tâm nó siết chặt và gắn bó hai người với nhau khi mới thấy
nhau lần đầu, ngay trong giây phút đầu, khi mới gặp nhau lần đầu; bởi
vì thiện cảm, ngay cả với ý nghĩa ấy, cũng chẳng phải là một điều hão
huyền. Đó là sự hấp dẫn nhất thời và tương hỗ của một đức tính nào
đấy. Từ sắc đẹp nảy sinh ra ngưỡng mộ; từ ngưỡng mộ nảy sinh ra quý
chuộng, ước muốn chiếm đoạt và tình yêu.
Các tính cách và những diện mạo khác nhau của chúng như vậy
đấy, nhưng chưa phải là tất cả; còn cần phải thêm vào nhận thức ấy
việc lịch lãm sâu sắc các cảnh đời. Tôi xin nói rõ, cần phải kinh qua
việc nghiên cứu nỗi sướng khổ của con người về mọi mặt: trận mạc,
nạn đói, bệnh dịch, lụt lội, giông tố, bão táp; tự nhiên hữu hình, tự
nhiên vô tri, trong cơn biến động, cần phải lật giở các sử gia, ngốn
ngấu các nhà thơ, dừng lại trên những hình ảnh của họ. Khi nhà thơ
nói: Vera incessu patuit dea
, cần phải tìm ở mình hình tượng ấy. Khi
