có nghĩa rộng hơn. Mô phỏng sít sao theo kiểu chụp ảnh là rọi vào sao
chép. Diderot hiểu rằng “sự mô phỏng tự nhiên một cách hết sức chính
xác sẽ khiến cho nghệ thuật nghèo nàn, nhỏ mọn, ti tiện”.
Mặt khác, một trong những nét cơ bản phân biệt cái thật trong tự
nhiên và cái thật trong nghệ thuật là dấu ấn của nghệ sĩ. Khi xem tranh
khắc trưng bày ở Phòng triển lãm năm 1765, Diderot nhận định rằng
chẳng khác gì trên đời có bao nhiêu người thì có bấy nhiêu nét chữ,
mỗi nghệ sĩ chạm trổ có nét dao riêng của mình không ai giống ai.
Mỗi nghệ sĩ có trái tim, khối óc riêng của mình. Đấy không phải chỉ là
vấn đề kỹ xảo của đôi tay, mà còn có sự tham gia của yếu tố tâm hồn.
Trong bài giới thiệu sách Về nghệ thuật vẽ của Watelet, ông viết: “Hội
họa có thể nói là có mặt trời riêng, nó không phải là mặt trời của vũ
trụ”. Bảy năm sau, vẫn ý ấy nhưng đẩy xa hơn về phía cá nhân: “Mặt
trời của nghệ thuật không phải cùng một mặt trời của tự nhiên, ánh
sáng của họa sĩ không phải cùng một ánh sáng của trời, da thịt của
bảng pha màu không phải cùng một da thịt của tôi”. Tác giả đã chú ý
đến vai trò của sáng tạo nghệ thuật. Nghệ sĩ không phải chỉ diễn tả thế
giới bên ngoài mà còn thể hiện cả thế giới bên trong của mình. Ông lại
dùng hình ảnh mặt trời một lần nữa để nhấn mạnh khía cạnh đó và
khuyên nghệ sĩ: “Các bạn hãy soi sáng mọi vật theo mặt trời của các
bạn, nó không phải là mặt trời của tự nhiên”
Chính nhờ sự có mặt của nghệ sĩ với tư tưởng, tình cảm, tâm hồn,
óc thẩm mỹ, cách chọn lựa và tất nhiên cả tài năng nữa mà tác phẩm
nghệ thuật có được cái ma lực huyền diệu của nó. Mấy chữ “ma lực
nghệ thuật” xuất hiện nhiều lần dưới ngòi bút nhà lý luận phê bình
nghệ thuật của chúng ta. Có lần Diderot đứng trước một cảnh sơn thủy
hữu tình và trò chuyện với một tu sĩ cùng đi về bức tranh của họa sĩ
Vernet vẽ đúng khung cảnh thiên nhiên ấy. Tu sĩ cho rằng tranh của
Vernet không thể so sánh được với tự nhiên, vì dù tuyệt vời đến đâu,
