Diderot cũng chỉ mới dừng lại ở ngưỡng cửa của chủ nghĩa hiện thực
mà thôi. Ông nói nhiều đến những mối liên hệ trong không gian nhưng
lại ít chú ý đến quá trình phát triển trong thời gian, tuy chẳng phải là
hoàn toàn không nói đến. Ông đưa ra nhiều biểu hiện của quy luật về
sự tác động tương hỗ và mối quan hệ nhân quả trong tự nhiên, nhưng
lại ít nói đến những biểu hiện trong lĩnh vực xã hội.
Ở một chỗ khác, nhân khi bàn đến nghệ thuật sân khấu, tác giả lại
phân biệt “cá nhân” với “tính cách” và “thân phận xã hội”. Theo ông,
“cá nhân là người này chứ không phải người khác”, “tính cách là cái
tương ứng với số đông người”. Như vậy là cá nhân và tính cách được
xác định ngoài những mối tương quan. Chỉ có các thân phận xã hội
(conditions sociales) mới chịu sự chi phối của quy luật này. Ông quan
niệm vấn đề còn hẹp.
Trong thòi đại chúng ta, ở những nhà nghệ sĩ chân chính, lý luận
của Diderot về cái tốt và cái đẹp vẫn tiếp tục được vận dụng và tất
nhiên, được nâng lên những trình độ cao hơn. Picasso khi còn sống đã
từng phát biểu: “Tôi có thể hãnh diện mà nói điều này; Tôi chẳng bao
giờ coi hội họa như là một nghệ thuật đơn thuần để gây thú vị, để giải
trí. Tôi muốn dùng nét vẽ và màu sắc, bởi lẽ đấy là võ khí của tôi, để
ngày càng đi sâu hơn vào việc hiểu biết thế giới và con người, để sự
hiểu biết đó ngày càng giải phóng thêm cho chúng ta. Phải, tôi có ý
thức là bấy lâu tôi vẫn chiến đấu bằng hội họa của tôi như là một
người cách mạng thực sự”
Song, lý luận về cái thật và cái đẹp của Diderot hình như kém hấp
dẫn đối với văn nghệ sĩ thời đại chúng ta. Chưa bao giờ trí tưởng
tượng sáng tạo trong văn nghệ được đề cao như ngày nay. Mấy ai đã
vẽ chính xác, tỉ mỉ theo lời khuyên của Diderot, và những nỗ lực sáng
tạo của các nghệ sĩ ấy hoàn toàn đáng khích lệ. Chúng ta không bao
giờ đòi hỏi nghệ sĩ tái hiện cuộc sống trong dạng vốn có của nó một
cách đơn giản và luôn trân trọng những tìm tòi quý báu của các nghệ
