Như đã nói ở trên kia, Diderot bắt đầu viết bài phê bình tranh
trưng bày trong Phòng triển lãm ở Paris cho tờ Thư tín văn học, triết
học và phê bình kể từ cuộc triển lãm năm 1759 và liên tục cho tới khi
ông sắp qua đời. In kèm theo Phòng triển lãm năm 1765 là Những tùy
bút về hội họa, một công trình nghiên cứu quan trọng trong lĩnh vực
này, gồm tất cả bảy tùy bút liên kết với nhau thành một hệ thống khá
chặt chẽ. Cũng còn phải kể đến Suy nghĩ tản mạn về hội họa, điêu
khắc, kiến trúc và thơ ca in năm 1787 sau khi tác giả đã qua đời, trong
đó rải rác nhiều suy nghĩ liên quan đến phê bình.
Diderot trước hết là một nhà triết học duy vật tiến bộ ở thời đại
ông. Nhưng đồng thời, ông cũng tiếp cận văn học, nghệ thuật với lòng
say mê thật sự của một tâm hồn nghệ sĩ. Là nhà triết học, ông thấy cần
thiết phải xem xét, mở rộng các luận điểm của mình ra các lĩnh vực
văn học nghệ thuật. Ngược lại, là nhà văn, nhà nghiên cứu và phê bình
nghệ thuật, phần đóng góp mới của ông là đã xem xét các lĩnh vực này
dưới ánh sáng của triết học. Nói khác đi, ông đưa đấu tranh triết học
vào văn học nghệ thuật.
Diderot không phải là người phê bình nghệ thuật đầu tiên trong
Thư tín văn học, triết học và phê bình. Ông đã tiếp thu công việc đó từ
F. Grimm, người sáng lập ra tờ tạp chí. Nhưng nếu đối với Grimm,
phê bình tranh chỉ là cái cớ để trò chuyện với bạn đọc về những cuộc
triển lãm hội họa thì Diderot đưa vào đây ngòi bút chiến đấu. Đứng
vững trên quan điểm của mình, ông mạnh dạn khen chê dứt khoát, chứ
không chỉ khen một chút, phê một chút cho đủ lệ bộ. Phê bình không
thể dung hòa với tâng bốc, khen lấy được, bất chấp sự thật, chỉ vì đó là
tác phẩm của người có quyền thế.
Tình bạn và sự nể nang thường khi cũng làm cho ngòi bút phê
bình thiên lệch, không còn hoàn toàn giữ được tính chất khách quan.
Nhưng có lẽ ta có thể khẳng định mà không sợ sai lầm rằng Diderot
chẳng bao giờ viết ra điều gì trái với ý nghĩ của mình. “Tôi, tôi yêu
mến Michel, nhưng tôi còn yêu mến chân lý hơn.” Dòng chữ ấy mở
