đầu bài phê bình Michel Van Loo trong Phòng triển lãm năm 1767
chính là nguyên tắc phê bình của tác giả. Mà đấy là triết gia đang phê
bình bức chân dung của chính ông do Michel Van Loo vẽ với tất cả
tấm lòng quý trọng.
Trong thực tế cuộc sống, ở thời đại nào cũng vậy, người phê bình
dám nói lên sự thật đã hiếm, người được phê bình dám nghe sự thật về
những thiếu sót trong tác phẩm của mình mà không mếch lòng lại
càng hiếm hơn. Nhưng thiếu phê bình thì làm sao chân lý được sáng
tỏ, văn nghệ được phát triển? Diderot hiểu rõ lắm. Ông khuyên nghệ
sĩ: “Dù bạn thành công thế nào đi nữa, bạn hãy trông đợi phê bình.
Nếu bạn tế nhị một chút, bạn sẽ ít mếch lòng vì sự đả kích của kẻ thù
hơn sự bênh vực của bè bạn”. Tuy nhiên, cái khó của công việc phê
bình không phải chỉ là biết vạch ra các thiếu sót của tác phẩm, mà phải
biết khen và khen đúng chỗ. Đây là một mặt của phê bình thường bị
xem nhẹ, thậm chí bỏ qua. Khen và chê, mặt nào quan trọng hơn, thật
khó nói. Đây không phải là chuyện có khen, có chê, mỗi thứ một chút
mà các cây bút phê bình tầm thường vẫn quen làm; khen không làm
cho nghệ sĩ phát huy được ưu điểm, mà chê nhiều khi lại có vẻ lên mặt
dạy đời, Có thể khen hoặc chê từ đầu đến cuối nếu tác phẩm đáng như
vậy. Nhưng nói đến phê bình, hình như trước hết người ta chỉ nghĩ đến
chê. Người ta ngứa ngáy muốn cầm bút phê bình khi thấy có thể “phê”
tác phẩm chỗ này chỗ nọ. Thuật ngữ “phê bình” phải chịu trách nhiệm
một phần trong việc tạo nên tâm lý lệch lạc. Diderot mỉa mai: “Còn gì
ngốc nghếch bằng cái công việc luôn luôn ngăn mình không được
thích thú hoặc cái công việc của nhà phê bình”. Chưa kể đến những kẻ
kèn cựa cố tình nhắm mắt làm ngơ trước những cái tốt, cái hay trong
tác phẩm của người khác, nhất là của bạn đồng nghiệp. Diderot chua
chát nhận xét là “Có ít, rất ít kẻ thẳng thắn vui mừng trước thành tựu
của người theo đuổi cùng nghề nghiệp với mình; đó là một trong
những hiện tượng hiếm hoi nhất của tự nhiên”. Lắm kẻ xảo quyệt
không vạch ra được những thiếu sót trong tác phẩm của người khác
