Thông thường, nêu lên ít nhiều thiếu sót còn tồn tại trong tác
phẩm không khó lắm, nhưng phát hiện cho đích đáng chỗ thành công
chẳng phải chuyện dễ làm. Sứ mệnh của nhà phê bình vinh quang đấy,
mà cũng thật nặng nề. Diderot hiểu rõ hơn ai hết. Ngay từ năm 1763,
khi mới bước vào mùa thứ ba phê bình tranh của phòng triển lãm,
trong thư gửi Grimm, ông đã nói lên ước mơ về một ngòi bút phê bình
lý tưởng mà chắc ông luôn luôn hướng tới. Theo ông, nhà phê bình
phải có đủ mọi loại thị hiếu, phải có một trái tim mẫn cảm với mọi vẻ
kiều diễm, một tâm hồn dễ cảm thụ với vô vàn những niềm hứng khởi
khác nhau, phải có sự đa dạng trong phong cách đáp ứng được với tính
chất đa dạng của các nghệ sĩ.
Ông xem tranh bằng con mắt của triết gia đã đành, ông còn tìm
cách xem tranh bằng con mắt của nghệ sĩ. Ông trở thành người sành
sỏi trong các bộ môn nghệ thuật tạo hình tuy không phải là nghệ sĩ
thuộc lĩnh vực ấy. Rất nhiều người tín nhiệm hỏi ý kiến Diderot. Nữ
họa sĩ Terborch (nữ họa sĩ Đức thời bấy giờ) nhờ ông góp ý bức tranh
Jupiter biến hóa thành Pan bắt gặp nàng Antiope đang ngủ. Hoàng
thân Galitzin, sứ thần của Ekaterina II ở Paris hỏi ý kiến ông trước khi
mua tranh. Cauchin nhờ ông vẽ kiểu xây mộ cho hoàng thái tử vừa
qua đòi và ông đã gửi cho Cauchin năm đồ án để lựa chọn... Tài năng
sáng tạo của Diderot về phương diện phê bình là ở đấy. Ông tiếc chưa
có dịp sang Italia để nghiên cứu thêm về nghệ thuật, tuy đã nhiều lần
dự định cùng đi với Grimm và Rousseau. Trong bài Về những tác gia
và các nhà phê bình, Ariste băn khoăn, đau khổ vì mang danh là nhà
triết học mà không trả lời được cái thật, cái tốt và cái đẹp là gì. Rồi
sau, Ariste hiểu ra rằng mình còn phải học hỏi nhiều. Ông ấy trở về
nhà. Ông ấy ở liền trong đó suốt mười lăm năm. Ông ấy lao vào
nghiên cứu lịch sử, triết học, đạo đức học, các khoa học và các nghệ
thuật; và đến khi năm mươi lăm tuổi ông ấy trở thành người đức hạnh,
người thông thái, người có khiếu thẩm mỹ, tác gia lớn và nhà phê bình
xuất sắc.
