tự nhiên hay mượn các ví dụ của hội họa, đạo đức, kiến trúc, âm nhạc,
bao giờ bạn cũng sẽ thấy bạn gọi tên là cái đẹp thực tế tất cả những gì
chứa đựng trong bản thân nó cái khơi gợi ý niệm tương quan; và gọi
tên là cái đẹp tương đối tất cả những gì khơi gợi dậy những tương
quan thích hợp với các thứ cần phải đem so sánh.
Tôi chỉ xin nêu lên một ví dụ lấy trong văn chương. Ai cũng biết
lời nói tuyệt diệu trong vở bi kịch Horace: Thì hắn phải chết. Tôi hỏi
một người không hề biết vở kịch của Corneille và chẳng có ý niệm gì
về lời đáp của ông già Horace, rằng anh ta nghĩ gì về mấy tiếng bật lên
ấy: Thì hắn phải chết. Tất nhiên người mà tôi hỏi, do chẳng biết mấy
tiếng Thì hắn phải chết ấy nói lên điều gì, do không đoán nổi đấy là
một câu hoàn chỉnh hay một mẩu câu, và do chỉ nhận thức sơ sơ mối
tương quan ngữ pháp giữa mấy tiếng ấy, nên sẽ trả lời tôi rằng anh ta
thấy mấy tiếng đó chẳng đẹp cũng chẳng xấu. Nhưng nếu tôi bảo anh
ta rằng đó là lời đáp của một người được hỏi ý kiến về việc một người
khác phải làm trong chiến đấu, anh ta bắt đầu nhận thấy ở người đáp
một thứ dũng cảm không cho phép ông ta nghĩ rằng bao giờ sống cũng
vẫn hơn là chết; và mấy tiếng: Thì hắn phải chết bắt đầu khiến anh ta
quan tâm. Nếu tôi nói thêm rằng đấy là cuộc chiến đấu vì danh dự của
tổ quốc; rằng người chiến đấu là con trai của người được hỏi; rằng đó
là người con trai duy nhất còn lại của lão; rằng chàng phải chiến đấu
chống lại ba kẻ địch đã sát hại hai anh hai của chàng; rằng đấy là ông
lão trả lời con gái; rằng lão là một người La Mã: thế là lời đáp: Thì
hắn phải chết lúc nãy chẳng đẹp chẳng xấu, đẹp dần lên khi tôi triển
khai những mối tương quan với các hoàn cảnh, và cuối cùng trở thành
tuyệt vời.
Các bạn hãy thay đổi những hoàn cảnh và các tương quan đi, và
chuyển mấy tiếng Thì hắn phải chết từ kịch Pháp sang sân khấu Italia,
và từ miệng ông già Horace sang miệng Scapin, mấy tiếng Thì hắn
phải chết trở thành hài hước.
