Sự tương quan nói chung là một thao tác của trí tuệ xem xét một
thực thể hoặc một tính chất coi như giả định có một thực thể khác
hoặc một tính chất khác bên thực thể hoặc tính chất ấy. Ví dụ: Khi tôi
bảo rằng Pierre là một người cha tốt, tôi xem xét ở ông ta một tính
chất và giả định là có một tính chất khác, tính chất của người con; và
cũng thế đối với các tương quan khác có thể có. Do vậy, mặc dù sự
tương quan chỉ có trong đầu óc của tôi, nhưng về mặt tri giác, nó vẫn
cứ có cơ sở trong các sự vật; và tôi sẽ nói rằng một sự vật chứa đựng
trong nó những tương quan thực tế, bất cứ khi nào nó được khoác lên
những tính chất mà một người được cấu tạo có cơ thể và tinh thần như
tôi không thể xem xét mà không giả định là có hoặc những thực thể
khác, hoặc những tính chất khác, ở ngay trong sự vật ấy, hoặc ở bên
ngoài nó; và tôi sẽ phân chia những tương quan thành các tương quan
thực tế (rapports réels) và các tương quan được nhận thấy (rapports
aperçus). Nhưng còn có một loại tương quan thứ ba; đó là những
tương quan có tính trí tuệ (rapports intellectuels) hoặc do hư cấu
(fictifs); những tương quan hình như do trí tuệ con người đưa vào các
sự vật. Một nhà nặn tượng đưa mắt nhìn một khối đá hoa cương; trí
tưởng tượng của ông ta nhanh hơn lưỡi dao tạc tượng, bóc đi những
phần dư thừa, và nhận ra ở đấy một gương mặt, nhưng gương mặt ấy
chỉ thuần túy có tính chất tưởng tượng và hư cấu; ông ta sẽ có thể thực
hiện được, trên một khoảng không gian tận cùng bằng những đường trí
tuệ, điều ông vừa tưởng tượng ở một khối đá hoa cương chẳng ra hình
thù gì. Một triết gia đưa mắt nhìn một đống đá chất bừa bãi; ông dùng
tư duy tước bỏ đi tất cả những bộ phận đầu thừa đuôi thẹo của đống
đá, và ông đã lấy ra được một hình cầu, một hình lập phương, một
khối đa diện đều. Cái đó nói lên điều gì? Nói lên rằng, mặc dù bàn tay
nghệ sĩ chỉ có thể vạch một hình vẽ trên những bề mặt cứng, nhưng
ông ta có thể chuyển dịch hình ảnh bằng tư duy lên mọi thực thể, tôi
muốn nói, lên mọi thực thể trong không gian và khoảng trống rỗng.
Hình ảnh hoặc được chuyển dịch bằng tư duy lên không trung, hoặc
được rút ra bằng trí tưởng tượng từ những thực thể méo mó nhất, có
