khuôn mặt đẹp hoặc một bức tranh đẹp làm xúc động hơn là nhìn chỉ
một màu sắc; một bầu trời đầy sao hơn là một tấm rèm màu thanh
thiên; một phong cảnh hơn là một cánh đồng trống trải; một tòa lâu đài
hơn là một mảnh đất bằng phang; một bản nhạc hơn là một âm thanh.
Tuy nhiên không nên tăng mãi đến vô tận con số các tương quan; và
vẻ đẹp không theo lên cùng với sự tăng tiến ấy: chúng ta chỉ chấp nhận
những tương quan trong các sự vật đẹp ở chừng mực một đầu óc tốt có
thể nắm bắt rõ rệt và dễ dàng. Nhưng một đầu óc tốt là thế nào? đâu là
cái điểm trong các tác phẩm, ở phía bên này cái điểm ấy, vì thiếu các
tương quan, tác phẩm trở thành quá sơ sài, và ở phía bên kia cái điểm
ấy, tác phẩm thành rườm rà bởi chất chứa quá nhiều tương quan? Đấy
là căn nguyên đầu tiên khiến các đánh giá hết sức khác nhau.
Ở đây bắt đầu những tranh cãi. Tất cả đều thừa nhận là có một
cái đẹp, và nó là kết quả của những tương quan được nhận thấy:
nhưng tùy theo người ta có nhiều hay ít nhận thức, kinh nghiệm, thói
quen đánh giá, suy ngẫm, xem xét, và tầm vóc trí tuệ tự nhiên ban cho,
mà người ta bảo một đối tượng là nghèo nàn hay phong phú, mù mờ
hay đầy đặn, bủn xỉn hay dồn nén.
Nhưng có bao nhiêu tác phẩm trong đó nghệ sĩ buộc phải sử dụng
quá nhiều tương quan mà số đông không nắm bắt được, và chỉ có
những ai cùng nghệ thuật với anh ta, nghĩa là những ai ít muốn khen
anh ta nhất, là hiểu biết được giá trị của tác phẩm. Lúc đó cái đẹp sẽ ra
sao? Hoặc nó được phô bày ra trước một đám ngu dốt không có khả
năng cảm nhận được nó, hoặc nó được cảm nhận bởi một số kẻ đố kỵ
im lặng chẳng nói gì; tất cả hiệu quả của một tác phẩm âm nhạc vĩ đại
thường là thế đấy. Ông d’Alembert đã viết trong “Dẫn luận” Từ điển
bách khoa (Dictionnaire encyclopédique)
, bài dẫn luận đáng được
nhắc đến trong mục từ này, rằng sau khi đã học soạn nhạc, có lẽ người
ta phải học nghe nhạc; và tôi nói thêm rằng sau khi đã học làm thơ và
học vẽ, người ta không thể nào học đọc thơ và xem tranh; và rằng
trong các đánh giá một số tác phẩm, sẽ vẫn có tình trạng xem ra đơn
