chăng nữa, về một mặt nào đó cũng là anh em thúc bá với Voltaire,
Rousseau".
Cử chỉ đúng đắn và những câu trả lời không chỗ hở của anh sinh viên
từ ngưỡng cửa của nhà trường bước ra như thách thức hoàng thân. Điều
ngài dự kiến không xảy ra. Trong chớp mắt, ngài chuyển sang giọng thân
tình độ lượng. Bằng vài lời vắn tắt, ngài đi ngược lên những nguyên lý về
xã hội và nhà nước và ngài đọc mấy câu của Fénelon ứng dụng vảo hoàn
cảnh hiện tại, những câu ấy, người ta bắt ngài học thuộc lòng từ thủa bé để
nói trong những buổi thiết triều khi đã ở ngôi. Ngài nói với Fabrice:
— Những nguyên lý ấy làm cho anh ngạc nhiên, phải không anh bạn
trẻ? (ngài gọi anh ta là đức ông lúc đầu buổi bệ kiến và cũng định cho ra
đức ông nữa khi anh ra về, nhưng trong lúc nói chuyện, ngài thấy gọi anh
bằng một tiếng nhẹ nhàng thân mật thì khéo léo hơn, thích hợp với giọng
điệu tình cảm hơn). Những nguyên lý ấy làm cho anh ngạc nhiên, anh bạn
trẻ ạ, tôi thú thật nó chẳng giống chút nào với những bài trường giang đại
hải về chủ nghĩa chuyên chính (đúng là phải gọi như vậy) mà người ta có
thể đọc hàng ngày trên tờ công báo của tôi… nhưng, lạy Chúa, tôi toan dẫn
văn gì ra thế này? Những nhà văn làm báo này rất xa lạ với anh.
— Xin Điện hạ rộng lòng bao dung cho hạ thần, không những thần đọc
tờ công báo cho quận Parme, mà thần còn thấy tờ báo đó viết khá hay, thần
lại đồng ý với nó là tất cả những gì người ta đã làm từ khi vua Louis XIV
qua đời năm 1715 đến nay đều là tội ác đồng thời là ngu dốt. Quyền lợi tối
cao của con người là sự cứu vớt linh hồn, không thể có quan điểm thứ hai
nào về vấn đề đó, và thứ hạnh phúc này là vĩnh hằng. Những danh từ tự do,
công lý, hạnh phúc của số đông đều là phản phúc và tội lỗi, chúng nó gây
cho trí tuệ thói xấu tranh cãi và nghi ngờ. Nghị viện thì nghi ngờ cái mà họ
gọi là nội các. Một khi đã nhiễm thói quen nghi ngờ tai hại thì tính nhu
nhược của loài người mang nó ứng dụng khắp nơi, người ta nghi đến cả
Thánh kinh, nghi các dòng thư, nghi truyền thống … và thế là người ta mất
