Stendhal có cách tố cáo của mình, độc đáo và không kém hiệu quả.
Ông không nặng lời, lớn lối. Nóng giận, la lối nghĩa là còn thương, lạnh
lùng mai mỉa mới thật là khinh ghét. Ông có vẻ như chấp nhận một hiện
tượng phổ biến, một trạng thái tự nhiên và tất yếu, cùng lắm là ông mỉa mai.
Đó là thái độ của Philinte, ở Molière (Kẻ Gét Đời). “Chịu thôi! Chúng là
thế!”. Hễ chuyên quyền thì đẻ ra đàn áp, thần thế, sủng ái, xiểm nịnh, chạy
chọt mưu toan, húc báng lẫn nhau... Giáo hội là một tổ chức phong kiến hủ
lậu, tệ hại, thối tha, giả dối nhất, lấy đức tin lừa người, địa ngục dọn người,
biến trần gian thành thiên đường trên mặt đất để cho chính sách các đức cha
ngang nhiên hướng các “quả cấm”.
Các bạn hãy thử đọc kỹ ở chương VI những bài học “vỡ lòng” mà bà
cô và ông bá tước dạy cho ông cố đạo trẻ tuổi sắp tiến triều: Không được
hưng phấn, không được thông minh, không bao giờ nói “Nhưng”. “Nhưng
ta tha thứ một vụ nhân tình nhân ngãi, không tha thứ một hoài nghi đâu”.
Đừng tỏ ra lỗi lạc, “khi đã làm giám mục rồi, hãy tỏ ra thông minh cũng
chưa muộn”.
Người học trò ấy đã tỏ ra xuất sắc ngay trong buổi đầu bệ kiến quận
vương. Khi quận vương hỏi ông ta có được dân chúng yêu mến không,
Fabrice tâu ngay: “Tỏ ra yêu mến chúa thượng của mình thì cũng cầm bằng
hỗn láo, cái cần là một sự phục tùng mù quáng mà thôi”. (Chương VII). Rồi
ông cố đạo trẻ tuổi tỏ ra là một cột chống của chiếc ngai vàng: “Những
danh từ tự do, công lý, hạnh phúc của số đông, đều là phản phúc và tội lỗi
(...). Cho dù là vì nghi kỵ, uy quyền của các bậc vương thượng do chúa
dựng nên mà có được hai mươi hay ba mươi năm hạnh phúc như mỗi chúng
ta cũng có thể mong hưởng, nhưng dù có năm mươi năm hay cả một thế kỷ
hạnh phúc đi nữa, thì cũng có nghĩa lý gì đối với cực hình vĩnh cửu”
(chương VII).
Rõ ràng tác giả xác định đạo Gia tô là chỗ dựa ý thức hệ phong kiến
chống tư tưởng dân quyền tư sản. Vài mươi năm sau, khi giai cấp tư sản đã
