quái thế, một người bách chiến bách thắng, lại yêu say mê, đã tiến hành một
cuộc đấu trí, đấu ý chí với nhà vua và tưởng thu được thắng lợi rực rỡ, đùng
một cái, tên vua phản phúc đã ngầm bố trí làm đảo ngược tình hình. Người
yêu chắc chết, mình nhục, người có uy quyền thứ hai trong nước và là
người mình mến phục, vì óc “triều thần”, đã làm hỏng thắng lợi của mình!
Xót thương, tự ái, khỉnh bỏ đã đánh gục con người đó. Nhưng nghị lực của
bà quả thật ghê gớm! Thấy rằng tuyệt vọng, buông xuôi thì Fabrice nhất
định chết, nữ công tước vùng dậy như một người đã lột xác: “Trong vài giờ
nữa ta sẽ ra chiến trường, lúc đó phải hành động (…). Cho nên phải quyết
định tại đây và ngay bây giờ” (Chương XVI). Gina không có “hành động
cái thế” tuy vậy qua ngòi bút phân tích tâm lý của Stendhal, chúng ta vẫn
cảm thấy nàng quả là một kỳ nữ ở nước Ý thời ấy.
Những băn khoăn và hy vọng khi chưa chắc chắn được yêu, những dằn
vặt trong lòng vì nghi ngờ, vì ghen tuông, những tính toán thầm của tham
vọng đều được mổ xẻ chính xác. Những cuộc đấu trí giữa nhân vật của
Stendhal là những cuộc dò xét tâm lý lẫn nhau để đánh những đòn tâm lý
dứt điểm.
Hình như Stendhal phân tích tâm lý sâu và đúng là vì ông tự theo dõi,
hoặc phục hồi diễn biến tâm lý của mình trong những cảnh huống tương tự
với nhân vật, như Talma (Francois Joseph Talma 1763-1826) ngồi trầm
ngâm nghe lòng mình khóc con để đóng kịch. Paul Valéry nói: Ý thức của
Bayle là một sân khấu và có con người diễn viên khá đậm trong tác giả đó”.
Có lẽ vì thế mà Stendhal chỉ phân tích một số trạng thái tâm lý, chứ không
đi tràn lan, trong khi nhiều nhà văn khác đã đi vào những tâm trạng xa lạ
với họ nên hóa ra giả tạo và chán ngắt.
Stendhal viết: “Tiểu thuyết phải kể, đó là loại thú vui mà người ta đòi
hỏi ở nó” (Dẫn theo Nelly Stephane - Tạp chí châu Âu về Stendhal). Tiểu
thuyết và tự truyện của Stendhal kể rất nhiều và kể súc tích. Marcel Proust
dùng hai mươi trang giấy để nói một cái trở mình trên giường, Stendhal, với
