TUẤN, CHÀNG TRAI ĐẤT VIỆT - Trang 170

thuộc địa ở Đông Dương tổ chức ngày lễ Chiến Thắng ( họ gọi là “ Fête de
la Victorie") rất long trọng , uy nghi , hùng hổ , vừa để mừng một ngày kỷ
niêm vẻ vang nhất của họ , vừa để nhắc nhở cho dân An-nam rằng nước
Pháp rất hùng cường , vĩ đại , "văn minh bậc nhất trên tòan cầu " . Người
dân An-nam lúc bấy giờ cũng nhìn nhận rằng nước Pháp thật là văn minh ,
hùng cường hơn nước ta trên rất nhiều phương diện.
Phái nhà Nho "từ Tú-tài lên đến Tiến sĩ , Phó Bảng " mà có tinh thần chống
Pháp , đã tham gia trực tiếp các phong trào cách mạng từ 1916 , thì đã bị
giết chết hoặc đi Hải ngoại , phần đông sang Nhật , sang Tàu . Một số bị
đày ra Côn Lôn , nhưng lúc mãn hạn tù trở về làng xã , hầu hết là trước
1924, đều lo an-thường thủ phận , không hoạt động gì nữa cả . Một số đông
các cụ mở trường tư ngay tại nhà dạy chữ Nho và chữ Quốc-ngữ cho một ít
học trò nhỏ để vui qua ngày tháng , hoặc làm nghề Đông-Y , xem mạch ,
bốc thuốc , hoặc chuyên về khoa bói , quẻ Dịch , quẻ Lục-nhâm , tử-vi ,
tướng-số , v.v…theo các sách Tàu.
Còn phái nhà Nho thụ động , không có tham gia một cuộc hoạt động chính
trị nào cả , thì hoàn toàn ngưỡng mộ người Pháp và triệt để ủng hộ chính
sách thuộc địa , triệt để trung thành với Hoàng Đế An-nam . Những ông
Tú-tài có đôi chút thế lực , đem tiền lo lót -- không có tiền thì bán đất bán
ruộng -- để được làm một chức quan nho nhỏ như Đề-lại , Thư-lại . Mấy
ông Cử nhân thì được bổ đi Tri Phủ , Tri Huyện , Tri Châu . Một số Tú-tài ,
Cử Nhân khác ở nhà làm ruộng , tham gia vào việc làng xã , hoặc sống một
cuộc đời nhàn hạ , uống rượu , ngâm thơ , làm đối, làm liễn dùm cho các
người ít học , và được dân làng trọng vọng như một bậc danh nhân ở địa
phương.
Tuy từ năm 1919 không còn Thi Hương, Thi Hội nữa , và Nho-học đã
chính thức bãi bỏ ở toàn xứ An Nam , bị chữ Pháp và chữ Quốc-ngữ hoàn
toàn thay thế , nhưng chính phủ Nam triều vẫn còn dùng chữ Hán một cách
mặc nhiên , người Pháp không ngăn cản . Chữ Nho bị bỏ , chứ không bị
cấm . Cho nên, bên Hành Chính Thuộc Địa , các quan Tây thì dùng chữ
Pháp ; còn bên Hành Chính Nam Triều các quan An-nam vẫn dung toàn
chữ Nho . Các giấy tờ , công văn , từ Bộ về Tỉnh , từ Tỉnh về Phủ , Huyện ,