cuộc thảm sát các tân giác đồ (la Saint - Barthélémy). Ông hoàn toàn thành thực
khi viết:
“Báu vật thực sự của con người là tuổi thanh xuân
Những tháng năm còn lại chỉ là những mùa đông giá lạnh.”
Agrippa d’Aubigné cũng không kém chân thành khi ca ngợi cảnh êm đềm của
tuổi già. Ông cũng so sánh nó với mùa đông; nhưng cho đó là mùa nghỉ ngơi
thanh thản, chứ không phải mùa khô cằn lạnh giá
. Ông từng có cuộc sống
sóng gió và phiêu lưu: từng trận mạc, bị thương, bị cầm tù, chinh phục các thành
phố và sau đó buộc phải trả lại; nếm trải những nỗi vất vả cực kỳ và cả những
niềm thất vọng xót xa. Ông từng yêu và để mất một người đàn bà đầu tiên, ở
tuổi 70, ông những muốn tiếp tục chiến đấu trong hàng ngũ những người Tin
lành để bảo vệ La Rochelle. Người ta khước từ sự giúp đỡ của ông, và ông rút
về tòa lâu đài ở Crest cùng với Renée Burlamachi mà ông yêu và vừa mới cùng
nhau kết hôn. Bà là một người phụ nữ 50 tuổi, có trình độ văn hóa rất cao và
một mực tận tụy với ông. Ông tìm thấy sự êm đềm trong cuộc sống này của nhà
quý tộc có học thức nơi thôn dã, được đón tiếp những người nước ngoài có danh
vọng. Trong mùa đông của cuộc đời, ông sống ở một nơi ẩn náu thanh bình và
ca ngợi nó trong những dòng thơ:
“Ta sống ít thú vui hơn, nhưng cũng bớt đi những nỗi khổ;
Chim ngưng hót và cũng im luôn những lời cám dỗ.
Không còn hái những hoa thơm, trái ngọt.
Không còn hiện lên, lừa gạt những ước mơ.
Mùa thu hưởng thụ hết thảy, tuổi già hạnh phúc biết bao,
Vì là mùa của sử dụng, chứ không phải của cần lao”.
Cả cái chân thành của Ronsard lẫn của d’Aubigné đều không khỏi rơi vào
những chỗ sáo mòn. Trong thế kỷ này, chỉ duy nhất có một nhà văn tuyệt đối
tránh được: đó là Montaigne. Theo kinh nghiệm bản thân, ông băn khoăn về tuổi
già như thể trước ông, chưa một ai đả động tới nó; đó là bí quyết của tầm nhìn
sâu xa của ông: ánh mắt trực diện và nghiêm khắc của ông hướng vào một hiện
thực mà người ta thường ra sức che đậy. Thời Cổ đại biếm họa người già trong
lúc ca ngợi tuổi già. Montaigne thì không chế giễu và cũng không tán dương.
Ông muốn rút ra chân lý. Riêng cá nhân ông, ông không muốn tuổi già làm
phong phú thêm chân lý ấy. Phản đối chủ nghĩa lạc quan mang tính chất giáo
huấn của Platon và Cicéron, và cũng phản đối những tham vọng đạo lý của
