Nhìn chung, văn học thế kỷ XIX hình dung tuổi già một cách hiện thực chủ
nghĩa hơn nhiều; miêu tả người già thuộc các lớp trên: quý tộc, đại tư sản, chủ
đất, nhà công nghiệp; nhưng cũng quan tâm tới người già thuộc những tầng lớp
bị bóc lột. Giai cấp tư sản vẫn thiết tha với mối quan hệ chủ - tớ: trong Bà
Bovary và trong Một con người giản dị, Flaubert miêu tả những người đầy tớ gái
mà cuộc đời là cả một sự tận tuy không ngừng. Nhưng phần lớn thời gian, người
già được xem là chủ thể của chính bản thân lịch sử của họ. Ở Balzac, Zola,
Dickens, ở các nhà tiểu thuyết Nga, hầu như không bao giờ người ta bắt gặp
những người công nhân già vì thực ra, trong giai cấp vô sản, người ta không
sống thọ. Nhưng chúng ta đã thấy nhiều gương mặt nông dân già. Và các nhà
tiểu thuyết cũng nghiên cứu ảnh hưởng của tuổi tác trong các tầng lớp xã hội
khác nhau: quân nhân, người làm công ăn lương, chủ quán v.v.. Tôi sẽ sử dụng
nguồn tư liệu dồi dào do họ cung cấp khi nghiên cứu kinh nghiệm cá nhân của
người già. Vấn đề này, nhiều nhà văn cao tuổi đã đề cập tới ở thế kỷ XIX; họ nói
về chính bản thân tuổi già của mình: tuổi già của Chateaubriand là nguồn cảm
hứng cho những trang sách đẹp đẽ nhất của ông. Những trang tâm tình này giúp
chúng ta hiểu người già cảm nhận cuộc đời của họ ra sao.
***
Quá trình đô thị hóa tiếp diễn ở thế kỷ XX kéo theo sự suy sụp của gia đình
gia trưởng, tuy nó vẫn tồn tại khá lâu ở một số vùng nông thôn Pháp. Chamson
miêu tả một gia đình như vậy trong Tội ác của những người chính trực (Le
Crime des justes). Ông già Amal, mà người ta gọi là vị Cố vấn, được mọi người
kính trọng, là người Chính trực tuyệt vời, cai quản trong vùng Xêvan một cơ
ngơi rộng lớn và phồn vinh, ông là chủ nhân tuyệt đối của gia đình. Một trong
những cô con gái của ông, một cô gái lạc hậu, mang thai với một trong những
người anh trai: ông ra lệnh cho gia đình giết chết và chôn đứa trẻ sơ sinh; và mọi
người tuân theo. Ngày nay, ở Pháp, kiểu gia đình này không còn nữa. Nó tồn tại
ở một vài nước; trong một vài vùng nông thôn ở Nam Tư, vừa qua, xảy ra những
sự kiện tương tự sự kiện Chamson miêu tả: Ở miền Nam Italia, ở Cicile, ở miền
Nam Hy Lạp, có khi một ông bố giết chết con gái vì những vấn đề danh dự. Luật
pháp thì cấm, nhưng tập tục lại dung thứ. Ở đảo Corse, ở Sardaigne con trai
vâng theo lời người cha già. Tình hình bỏ mặc và giết chết người cha già mất
sức lao động chắc hẳn ít xảy ra hơn so với thế kỷ XX, nhờ đời sống nông dân
được cải thiện chút ít, nền văn minh kỹ thuật ít nhiều giải quyết tình trạng xa
