cơ đã tới, hoặc vì một cuộc chiến đấu chống thú dữ đã làm nó kiệt sức, hoặc vì
nó chịu số phận của mình, thì con lớn nhất nhảy xổ vào nó, và thường giết chết
nó hay làm nó bị tử thương. Dù chỉ bị thương nhẹ, nó cũng cảm thấy bị đánh
bại, nó sợ. Nó rời bỏ nhóm từ nay do kẻ xâm lược cầm đầu, và sống cô đơn. Nó
khó kiếm sống và mòn mỏi dần. Lúc đó, nó thường là con mồi của thú dữ. Hoặc
nó bị những căn bệnh gây tử vong, hoặc nó trở nên tàn phế và không còn có thể
đảm bảo nhu cầu của mình; nó chết đói. Có khi nó còn lực lưỡng lúc bị những
con đực trẻ hơn loại trừ. Và nó không phải là một gánh nặng đối với cộng đồng,
một mặt vì nó còn hoạt động, mặt khác vì cộng đồng ấy có thể được xem như
một xã hội dồi dào: vấn đề cái ăn không đặt ra đối với nó vì cả đàn sống trong sự
giàu có của thiên nhiên. Sở dĩ con vượn già bị hành hạ - cũng như con thay thế
nó sau này - là vì đã giữ độc quyền các con cái và áp chế những con vượn trẻ.
Không có trường hợp nào những con vượn cái già bị giết chết: cả đàn nhận nuôi
chúng.
Chúng ta sẽ thấy là, cũng như trong nhiều loài khác, trong xã hội loài người,
kinh nghiệm, những tri thức thu lượm được là một phương tiện thành công đối
với người già. Chúng ta cũng thấy là họ thường bị trục xuất, ít nhiều thô bạo,
khỏi tập thể. Tuy nhiên, bi kịch tuổi tác lúc đó không xảy ra trên bình diện tình
dục, mà trên bình diện kinh tế. Người già không phải là cá nhân không còn khả
năng đánh nhau nữa như ở loài vượn người, mà là người không còn có thể lao
động được nữa và trở thành một miệng ăn vô ích. Không bao giờ cuộc sống của
họ chỉ phụ thuộc vào các dữ kiện sinh học: những yếu tố văn hóa can thiệp vào.
Đối với loài vượn người vốn chiếm đoạt con cái, tuổi già là một tai họa tuyệt đối
khiến đồng loại muốn bắt nó chịu thế nào cũng được và không cho phép nó
chống lại những sự xâm lược từ bên ngoài. Nó kéo theo một cái chết tàn bạo hay
một sự suy tàn trong cô đơn. Còn trong các cộng đồng con người, cái tai họa tự
nhiên ấy, tuổi già ấy, được hội nhập vào một nền văn minh vốn bao giờ cũng
mang tính chất một sự phản - phát triển (antiphysis), dù trong một phạm vi rất
nhỏ bé, và do vậy, có thể làm biến đổi sâu xa ý nghĩa của nó. Chẳng hạn, trong
một vài xã hội, người ta thấy người già chiếm đoạt phụ nữ, vào lúc đã mất hết
thể lực, nhờ một thứ uy tín bảo vệ họ chống lại bạo lực.
Tuy nhiên, bất luận bối cảnh thế nào, các dữ kiện sinh học vẫn tồn tại. Đối với
mỗi cá nhân, tuổi già kéo theo một sự suy thoái mà người đó lo sợ. Nó mâu
thuẫn với lý tưởng cường tráng hay mang nữ tính mà lớp trẻ và tráng niên theo
đuổi. Thái độ tự phát, là khước từ tuổi già chừng nào nó được xác định bởi sự
