những người được tập thể coi là vậy và trong nhiều trường hợp là như vậy về
mặt sinh học.
Những tư liệu về nhân chủng học xã hội tôi thu thập được, đôi khi rất cũ, đôi
khi không đầy đủ hoặc giá trị không chắc chắn. Ít có những nhà quan sát tán
thành các giá trị của một cộng đồng trong quá trình miêu tả. Họ nhận thức và
đánh giá nó qua nền văn minh của chính bản thân mình, mà không hình dung có
thể xa rời các chuẩn mực và tập quán của nó sau khi đã suy nghĩ, cân nhắc.
Cũng hiếm thấy những người tổ chức một cách tổng hợp những quan sát của
mình về tuổi già: họ cũng không mấy quan tâm tới lứa tuổi ấy; cung cấp những
sự kiện thường khó hiểu, nếu không phải là mâu thuẫn nhau. Tôi sẽ tìm cách liên
kết những dữ kiện người ta có được về cuộc sống người già với cấu trúc tổng
hợp của cộng đồng. Tôi biết việc chọn bộ phận mẫu có thể võ đoán, nhưng công
việc thống kê cũng chẳng kém võ đoán: nó chẳng soi sáng gì hết. Trái lại bằng
so sánh, tương phản, có thể hy vọng đưa ra ánh sáng những mối quan hệ có ý
nghĩa.
Do điều kiện sinh sống, người nguyên thủy là người săn bắt, hái lượm, người
chăn nuôi hay nông dân; hai loại đầu là du mục, loại thứ ba thì định cư. Cũng có
những người nửa du mục, những người có những mối ràng buộc khác nhau,
những người nông dân lần lượt vỡ hoang những khu rừng khác nhau. Tôi sẽ
phân loại họ theo phương thức lao động và theo môi trường, chứ không theo vị
trí địa lý của họ: có nhiều sự tương đồng giữa những người hái lượm ở Australia
và châu Phi hơn là giữa họ và nông dân châu Phi.
Thông thường, có nhiều khoảng cách giữa các huyền thoại do một tập thể bày
đặt ra với tập tục thực sự của họ. Sự kiện này đặc biệt nổi bật về vai trò người
già ở xã hội nguyên thủy. Trong những xã hội bất hạnh nhất, nhiều người ca
ngợi tuổi già theo lối thần bí. Ở người Esquimaux nhiều giai thoại kể lại công
việc cứu vớt một ông già một cách thần kỳ: một đòn trừng phạt khủng khiếp
giáng xuống những người mưu mô thanh toán ông lão. Trong những câu chuyện
khác, những người cao tuổi được miêu tả như những người có ma thuật tài nghệ,
những nhà sáng chế, những người trị bệnh.
Người nguyên thủy thường hình dung thần linh là ông già vĩ đại tràn đầy sức
lực và trí tuệ. Người Esquimaux cho nữ thần Nerwick là một người đàn bà rất
già sống dưới nước, với thần linh những người chết; đôi khi, thần không bảo vệ
những người săn chó biển cho tới khi một thầy pháp tới chải tóc cho thần. Theo
một số dân tộc khác, một bà già kiểm soát gió bão. Người Hopi thì cho là một
