ngoài lề xã hội. Một người già dốt nát thì ít được coi trọng. Dẫu sao, người ta
cũng kính trọng những ca sĩ có khả năng gìn giữ và truyền lại tinh thần truyền
thống: truyện cổ tích, huyền thoại, nghi thức, lễ hội, nhảy múa, công thức.
Người ta coi họ là những thực thể thiêng liêng có quyền lực mênh mông. Nhờ trí
nhớ, họ bảo đảm sự nối tiếp liên tục của cộng đồng qua thời gian. Nhưng “lời
hát” cũng có giá trị như những câu phù chú ma thuật; chúng cho phép làm ra
mưa, ra nắng, chữa khỏi bệnh tật, đoán định tương lai. Những lời hát ấy là sở
hữu riêng của người biết chúng; những người trẻ tuổi được dạy những bài hát ấy
tặng quà cho họ: ngựa, tiền bạc. Họ cũng nhận được quà tặng khi sử dụng tri
thức của mình có lợi cho một cá nhân, một nhóm hay tập thể.
Người ca sĩ nổi danh hơn cả trong tuổi già. Vì vậy, những ông già - ca sĩ có
quyền lực gấp đôi: qua số năm họ sống và hiểu biết của họ. Họ là người giàu có
nhất trong cộng đồng; chiếm vị trí rất cao trong thang bậc xã hội.
Sau khi chết, người già trở thành một con ma nguy hiểm: mọi người nguyên
thủy đều tin người chết tiếp tục tồn tại dưới dạng những con ma, ít nhiều đáng
sợ. Nhưng, nếu theo người Da đỏ vùng Chaco, người chết càng cao tuổi, người
ta càng sợ sự tàn ác của người đó sau khi chết, thì trái lại, người Navajo có một
niềm tin trái ngược mà tất cả các nhà quan sát đều nhấn mạnh. Nếu một cá nhân
chết sau khi đã “hoàn toàn tiêu phí cuộc sống”, nghĩa là không đau đớn, trong
trạng thái lão suy - không còn bước đi được và làm bất kỳ cái gì nếu không được
người khác giúp đỡ -, thì đó là một điều may mắn lớn cho cá nhân ấy và cho gia
đình; không còn có gì cần mong ước nữa, vì người đó sẽ không phải là một con
ma. Người đó sẽ hóa kiếp và lại sống đến tuổi già để sống lại, một cách vô tận.
Xung quanh cảnh hấp hối cũng như công việc mai táng, không có những nghi
thức thông thường nhằm bảo vệ gia đình và cộng đồng chống lại vong linh
người quá cố. Bản thân gia đình tự lo liệu lấy công việc chôn cất như là một
công việc gia đình khác và không để tang như thường lệ. Điều này khiến người
ta nghĩ là theo người Navajo - và chắc hẳn theo những người nguyên thủy khác
sự độc ác của ma bắt nguồn từ một sự hận thù: chết một cách đáng tiếc, chứ
không phải theo nguyện vọng, người chết trả thù, và chủ yếu chống gia đình
mình: người Navajo cho rằng họ chỉ thấy bóng ma của những người có quan hệ
họ hàng. Nếu một người ra đi vì đã sống trọn năm tháng, một cách thanh bình,
thì không hề có gì phải thù oán hết. Người Navajo cũng cho rằng cái chết của
một đứa trẻ sơ sinh - dưới một tháng tuổi - không có những hệ quả đáng lo ngại:
nó sống chưa đủ thời gian để có thể trở thành ma.
