trong nuôi dưỡng, bảo vệ, yêu thương, nó lớn lên trong tủi hờn, sợ hãi và thậm
chí hận thù; lớn lên, quan hệ của nó với người khác mang tính chất gây gổ: nó sẽ
thờ ơ đối với bố mẹ già khi họ không thể tự túc. Trái lại, khi bố mẹ nuôi dưỡng
tử tế và thương yêu con cái, thì biến chúng thành những cá nhân vui sướng, cởi
mở, khoan dung, vị tha: đặc biệt, chúng sẽ gắn bó với ông bà, cha mẹ; thừa nhận
và làm tốt các nghĩa vụ đối với họ. Trong tất cả các trường hợp tôi viện dẫn - chỉ
có một trường hợp duy nhất những đứa trẻ sung sướng trở thành những người
lớn độc ác đối với bố mẹ già: đó là trường hợp người Ojibwoa. Trong lúc người
Yakoute, người Ainu, vốn đày đọa trẻ em, bỏ mặc người già một cách man rợ,
thì người Aléoute, vốn sống trong những điều kiện gần tương tự và hết sức ưu ái
trẻ thơ, một mực kính trọng bố mẹ già. Tuy nhiên, người già thông thường là
nạn nhân của một cái vòng luẩn quẩn: vì thiếu thốn quá, người lớn phải nuôi
dưỡng con cái sơ sài, không chăm sóc chúng. Chúng ta cũng cần chú ý là lòng
hiếu thảo mang hình thái do tập tục và tôn giáo quy định. Người con trai tỏ lòng
kính yêu cha mẹ trong lúc thực hiện hết sức nghiêm túc những nghi thức người
ta tiến hành trong lễ tang.
Người già hy vọng sống lâu nếu giữ được sức lao động. Nhưng nếu ăn uống
kém, không được chăm sóc, mòn mỏi đi trong công việc, thì sớm trở nên già lão:
Ở đây, cũng hình thành một cái vòng luẩn quẩn, bất lợi cho họ.
Hiếm thấy trong các cộng đồng nghèo, người già có tài sản đủ để tự túc.
Những người săn bắt hái lượm không có của cải riêng: thậm chí không dự trữ
lương thực. Đối với người chăn nuôi và làm nông nghiệp, của cải thường mang
tính chất tập thể: cá nhân chỉ hưởng thành quả lao động của mình hay của các bà
vợ; nếu những người này chết trước, nếu họ không còn lao động được nữa, cũng
như bản thân mình, thì cá nhân hoàn toàn trắng tay - cũng như khi tập tục cấm
người đó làm một công việc dành cho giới nữ -. Đôi khi, người chủ gia đình làm
chủ đàn gia súc và đất đai của mình; nhưng khi không còn sức lực nữa, thì bị
những người thừa kế tước đoạt và thậm chí bị chúng trừ khử để trở thành chủ
nhân ông sớm hơn. Chúng tôi chỉ thấy có hai trường hợp người già vẫn tiếp tục
làm chủ sở hữu: Ở người Choukchee trong nội địa, và một vài trường hợp rất
hiếm hoi ở người Choukchee ven biển có buôn bán với người Da trắng.
Có thể kết luận rằng cách lựa chọn thông thường nhất của xã hội, dù là nông
nghiệp hay du mục, không đủ nguồn lực, là hy sinh người già.
Chúng ta không thể biết sự thật về cách chịu đựng số phận này của họ. Các
nhà xã hội học và những người đưa tin thường thích cho rằng họ chết một cách
