khiếp hãi. Hầu như ở khắp nơi, ma chịu trách nhiệm về những điều không tốt
xảy ra đối với cá nhân và thị tộc. Sự tồn tại của chúng không vững chắc: sau một
thời gian tương đối dài, chúng tan biến, không để lại gì hết. Nhưng chừng nào
chúng còn tồn tại, thì phải tìm cách giải hòa với chúng bằng nghi lễ, hiến tế,
hoặc chí ít cũng bảo vệ mình chống lại chúng. Trong mọi trường hợp chúng ra
chiều đe dọa - chuyển từ nhóm này qua nhóm khác, từ lớp tuổi này sang lớp tuổi
khác, vi phạm nghi thức - chỉ có người già là có thể khử trừ tai họa. Người già
đã từ thế giới phàm tục chuyển sang thế giới linh thiêng: và điều đó có nghĩa là
bản thân họ có những quyền lực giống như quyền lực của con ma mà chẳng bao
lâu nữa họ sẽ là con ma ấy.
Chính vì vậy, lòng tôn kính người già, đồng thời cũng gây nên sự sợ hãi.
Trong những xã hội mà ma thuật gần gũi phép phù thủy hơn là gần gũi khoa
học, và người ta rất sợ ma, thì khiếp hãi chiếm ưu thế. Nó cho phép người cao
tuổi chiếm những vị trí cao và thậm chí ngược đãi lớp trẻ. Tuy nhiên, thái độ
không giống nhau đối với “người có mái tóc hoa râm” và đối với người rất già.
Sống lâu đôi khi được người ta ca ngợi. Nó chứng tỏ người đó đã biết sống đúng
mực và vì vậy là một tấm gương. Phải có một bản chất ma thuật đặc biệt mới có
thể chống chọi với mọi thử thách tự nhiên và siêu nhiên. Nhưng khi đến tuổi già
lão, nhiều người nghĩ rằng bản chất ấy suy yếu đi cùng với những năng lực khác,
và lòng sợ hãi không còn bảo vệ cá nhân nữa. Trái lại, có người khác cho rằng
năng lực ma thuật chỉ tăng thêm theo tuổi tác. Cả ở đây nữa, cả hai thái độ ấy
đều có thể xảy ra. Sự khiếp hãi mà người già gây nên lúc sinh thời và cả với tư
cách bóng ma sau này đi nữa, khiến họ được đối xử tử tế, dù trong cảnh cực kỳ
già yếu. Hoặc nữa, người ta vội vàng ngăn cản bước chuyển biến khiến người
già mỗi ngày thêm một nguy hiểm, trong hiện tại cũng như trong tương lai: họ bị
giết, bị đốt xác. Trên quần đảo Trobriand - ở Polynesia - và một vài nơi hẻo lánh
ở Nhật Bản, người lớn ăn thịt người già đến một độ tuổi nào đó; bằng cách ấy,
người ta nghĩ là đồng hóa được trí khôn của họ, đồng thời ngăn cản không cho
họ trở thành thầy phù thủy và về sau, những người thầy bói có quá nhiều quyền
lực.
Với tư cách giáo sĩ hay người hành lễ, người già không mang tính hai chiều.
Vai trò của họ cực kỳ quan trọng một cách tích cực. Cả ở đây nữa, họ tự xác
định tính cách của mình bằng ký ức. Họ truyền lại chính bản thân mình qua lễ
tiết, nghi thức, nhảy múa, ca khúc cần thiết cho việc thờ phụng. Họ giảng dạy
những thứ đó cho người khác, nhưng do hiểu biết nên đặc biệt có trách nhiệm tự
