mang thai, mọi cuộc hành trình bằng xe lửa sẽ tất yếu dẫn tới sảy thai với
mọi hậu quả của nó”.
Thậm chí những bộ óc lớn, khi vượt quá một lớp tuổi nhất định, cũng
có khó khăn trong việc đồng hành với thời đại. Năm 1934, lúc 55 tuổi, bình
luận vụ tự sát của người bạn là nhà vật lý Ehrenfest, Einstein cho nguyên
nhân tự sát là những sự xung đột nội tâm mà mọi nhà khoa học thực sự
trung thực đều phải chịu khi quá tuổi 50. Ehrenfest hiểu rõ những vấn đề
mà ông không thể giải quyết một cách xây dựng: “Trong những năm gần
đây − Einstein nói − tình hình trở nên nghiêm trọng do sự phát triển sôi sục
của vật lý lý thuyết. Học và dạy những điều mình không thể hoàn toàn chấp
nhận trong con tim mình, bao giờ cũng là một công việc khó khăn. Thêm
vào đó là cái khó ngày một gia tăng trong việc thích ứng với những luồng
tư tưởng mới, cái khó mà người trên tuổi 50 luôn luôn phải chịu đựng”.
Bản thân Einstein cũng từng phải đối phó với cái khó ấy và trường
hợp của ông rất đáng xem xét. Ông không bị ràng buộc vào những vấn đề ý
thức hệ. Ông không bao giờ tìm cách thắng cuộc và ít quan tâm tới chuyện
nổi danh. Tấm lòng thiết tha của ông đối với chân lý, tuyệt đối trong sáng.
Chỉ có điều là quan điểm khoa học cắm sâu trong ông tới mức ông không
nghĩ tới chuyện từ bỏ nó, bất kỳ với giá nào: khoa học phải cung cấp một
hình ảnh hài hòa và hợp lý về thế giới. Điều nghịch lý trong sự nghiệp của
ông, là thuyết tương đối có ảnh hưởng lớn tới lý thuyết lượng tử; nhưng từ
tuổi 45, ông không ưa lý thuyết này. Nhà vật lý học Ba Lan Infeld, người
cộng tác viên cũ của ông, viết: “Thật hài hước là vai trò của Einstein trong
cuộc đại cách mạng khi ông bênh vực nó, vì về sau, ông quay lưng lại cuộc
cách mạng ấy mà ông từng góp phần tạo lập nên. Thời gian càng trôi qua,
ông càng lánh xa thế hệ trẻ các nhà khoa học mà phần lớn tiếp tục theo đuổi
các công trình nghiên cứu về lý thuyết lượng tử”.
Là người thường được Einstein tâm sự về những “nỗi day dứt toán
học” của mình, Antonia Vallentin khẳng định đây không phải là “vụ ly hôn
giữa một thế hệ mới có ý thức về sự táo bạo về mặt tư tưởng của mình, với
một ông già, vẫn còn lại tàn dư của quá khứ, như một tảng đá giữa một con
