không còn đủ thời gian trước mắt để tính chuyện loại trừ chúng; đó chính là
tai họa khiến những năm cuối cùng của Einstein trở nên đen tối. Ông rất có
ý thức về trách nhiệm của nhà khoa học đối với các ứng dụng của khoa
học. Ông lo lắng về những hệ quả có thể xảy ra đối với việc giải phóng
năng lượng nguyên tử, được thực hiện từ các phát minh của ông. Trước
ngày chiến tranh, ông nói: “Làm lùi lại nguy cơ ấy, đã trở nên vấn đề cấp
bách nhất của thời đại chúng ta”. Năm 1939, lo sợ nước Đức sản xuất bom
urani, hai nhà vật lý Wigner và Szillard thuyết phục Einstein viết thư cảnh
báo Roosevelt về hiểm họa ấy. Ông làm theo, và yêu cầu duy trì một sự tiếp
xúc thường xuyên giữa chính phủ và các nhà vật lý nghiên cứu những sự
phản ứng dây chuyền; cần cung cấp urani cho Mỹ và thúc đẩy công việc thí
nghiệm. Lời khuyên được thực hiện. Rất sớm, Einstein lo lắng về những hệ
quả của nó. Từ 1940, ông đã nói tới bức thư trên đây như nói tới những sự
kiện khốn khổ nhất trong đời ông. Khi nghe tin về những dự định tiêu diệt
các thành phố Nhật Bản bằng bom nguyên tử, ông gửi một giác thư cho
Rossevelt: ông này chưa kịp bóc thư thì đã chết. Einstein không nghĩ là chỉ
riêng một người nào có thể bằng sức mạnh của một mình mình có ảnh
hưởng nghiêm trọng tới Lịch sử. Và sáng kiến năm 1939 của ông được xác
nhận: lúc ấy hình như có thể ra đời một quả bom urani của Đức. Vì vậy,
ông không chỉ hối hận: ông đau đớn cảm nhận mâu thuẫn giữa sự phong
phú của sáng tạo khoa học và công dụng phá hoại của việc ứng dụng những
sự sáng tạo ấy
Giá còn trẻ hơn, chắc hẳn ông sẽ dấn thân đến cùng cho một cuộc đấu
tranh vì hòa bình; ông sẽ cố sức làm mất tác dụng của phát minh bom
nguyên tử bằng cách này hay cách khác; nhưng thời gian ngắn ngủi còn lại
trước mắt không cho phép ông hy vọng tìm ra phương cứu chữa.
Dù Lịch sử có diễn ra không có tai họa, vẫn có một lý do nào khác
khiến người già không mãn nguyện: như chúng ta từng thấy đối với
Anatole France, người già chỉ có thể hòa hợp một cách khó khăn với sự vận
động của Lịch sử. Vả lại, nói chung, họ không muốn điều đó: họ bị những
mối quan tâm về ý thức hệ ngăn giữ lại. Những câu đã nói hay viết ra, nhân
