người đều có thái độ ấy. Nhưng sự thực là nhiều người già bám chặt lấy
cuộc sống, thậm chí ngay sau khi đã mất hết mọi lẽ sống. Trong Một cái
chết rất êm đềm, tôi miêu tả cách mẹ tôi bám chặt lấy cuộc sống cho tới hơi
thở cuối cùng. Lúc ấy, chính điều kiện sinh học của chủ thể − cái người ta
gọi bằng một từ mơ hồ là sức sống − quyết định thái độ người ta phản
kháng hay thuận tình. Cũng ngoan đạo như bà ngoại tôi, nhưng mẹ tôi sợ
hãi cái chết một cách khủng khiếp trong lúc bà tôi thoải mái rời bỏ thế giới
này. Nhiều người già biết thế nào là cái sợ, biết sợ, tức là thể hiện trong cơ
thể mình thái độ khước từ cái chết. Điều thường làm bớt đau đớn cái chết
của người già, là bệnh tật đã làm họ kiệt sức và cũng cả ở chỗ họ không
biết việc gì xảy tới cho mình.
Tuy nhiên, cũng có những người chết sáng suốt và bình tĩnh: khi mọi
ham muốn sống bị dập tắt về cơ thể và tinh thần, thì người già mong muốn
một giấc ngủ vĩnh hằng hơn là đấu tranh hay nỗi phiền muộn hàng ngày.
Bằng chứng chỉ ra rằng trong tuổi già, cái chết không xuất hiện như tai họa
tồi tệ nhất, là ở chỗ nhiều người già quyết định “chấm dứt cuộc sống”.
Trong những điều kiện xã hội ngày nay dành cho phần lớn họ, sống dai
dẳng mãi là một thử thách vô bổ và chúng ta hiểu rằng nhiều người muốn
rút ngắn cuộc sống ấy.
