gổ: buộc phải tôn trọng những thói quen ấy trong hoàn cảnh bất lực người
già phải chịu, là cách thức duy nhất để áp đặt ý chí của họ. Chẳng hạn,
trong Chiến tranh và Hòa bình, ông hoàng thân già Bolkonski luôn luôn có
những thói quen cứng rắn để biểu thị quyền uy của mình. Tình hình cũng
như vậy đối với Gothe, lúc 81 tuổi, sau khi người con trai qua đời: ông nắm
lại công việc quản lý gia đình, cho tới lúc bấy giờ khá lộn xộn; ông lập lại
xung quanh mình một thứ trật tự tỉ mỉ. Ông để chìa khóa tủ dưới gối trong
lúc ngủ, và mỗi sáng, tự tay cân lấy bánh mỳ ăn trong ngày.
Chúng ta thấy người già có nhiều lý do để giữ nguyên thói quen;
nhưng cũng có thói quen tiếp thụ thói quen, nên dẫn tới hiện tượng khăng
khăng giữ chặt những thói kỳ quặc vô nghĩa. Buổi chiều nào cũng chơi bài
trong một tiệm cà phê nào đấy, với một vài người bạn nào đấy, lúc đầu là
một thói quen bình thường nhưng về sau, việc lặp đi lặp lại mãi thì trở nên
có ý nghĩa. Sở dĩ người chơi bài giận dỗi hay chưng hửng khi bàn chơi bị
chiếm, là vì đã tạo cho mình một đòi hỏi cứng đờ, ngăn cản họ thích ứng
với tình thế. Những thói quen kỳ quặc như vậy tạo nên những tình thế
không thể thực hiện được: người ta từ chối, không đi du lịch ở nước ngoài
vì ở đấy không có loại thức ăn đã quen dùng. Nếu để cho những thói quen
ấy lôi cuốn, thì người già trở nên xơ cứng và tự gây thiệt hại cho mình.
Trái lại, nếu gắn liền với cuộc sống, thì thói quen làm cho cuộc sống
thêm phong phú: thói quen trở nên có một chút thi vị. Nếu một nghi thức
nào đấy − như nghi thức uống trà của người Anh chẳng hạn − lặp lại đúng
nghi thức mình đã tuân thủ ngày hôm trước và sẽ tuân thủ ngày hôm sau,
thì thời khắc hiện tại là một quá khứ được phục hồi, một tương lai được
tiên đoán, mình cùng sống một lúc với quá khứ, hiện tại và tương lai theo
phương thức cái cho-ta (pour-soi); đạt tới cái khuôn khổ thực thể ấy mà con
người tìm kiếm − tất nhiên theo lối ảo ảnh, vì sự tổng hợp không được thực
sự thực hiện. Qua thói quen, hình thành một quá trình kết tinh tương tự quá
trình Stendhal miêu tả về tình yêu: một đối tượng, một tài sản, một hoạt
động nào đấy tiếp thu được khả năng biểu thị với chúng ta toàn bộ thế giới.
Trong Tồn tại và Hư vô, Sartre kể lại đã vất vả ra sao, vào một lúc nào đó
