yếu, ông sợ chết. Nhưng trong đời sống khó khăn, ông được những mối
tình bạn vững chãi nâng đỡ. Tôi đã nói tới Cavalieri mà ông quen biết lúc
57 tuổi và có tình yêu − có thuần khiết hay không, thì không rõ -, người hết
lòng tận tụy với ông cho tới hơi thở cuối cùng của ông. Ông rất yêu thương
người học trò là Urbino, người cùng ông làm các bức bích họa ở tiểu giáo
đường Pauline và là một chỗ dựa vững chắc của ông trong tuổi già. Ông có
nhiều môn đệ và bạn hữu khác. Nhưng chủ yếu ông rất gắn bó về tinh thần
với Vittoria Colonna mà ông quen biết khi ông 63 tuổi và bà 46 tuổi. Bà
xấu gái và ông coi bà là một “người bạn lớn”. Ông đánh giá cao những lời
nhận xét của bà về nghệ thuật. Trong đàm thoại, trong thư từ, họ bàn về
một đề tài cả hai đều thiết tha quan tâm: cải cách Giáo hội. Ông đau buồn
sâu sắc khi bà mất: “Bà yêu quý tôi nhiều, và tôi yêu quý bà cũng không
kém”.
Năm 1544, ông ốm nặng tới mức người ta tưởng ông không qua khỏi:
ông cảm ơn Riccio, người thầy thuốc đã “cứu ông thoát chết”. Năm 1545,
ông phải vĩnh viễn từ bỏ ý nghĩ thực hiện khu lăng mộ của Jules II như ông
từng mơ ước: người ta đưa nó vào một góc ở Saint − Pierre − aux − Liens,
nơi chỉ có bức tượng Moise mang dấu ấn thiên tài của ông. Vừa tiếp tục
những bức bích họa do giáo hoàng đặt hàng, ông vừa phụ trách các công sự
ở La Mã, lo xây dựng lâu đài Farnèse, vẽ đồ án quảng trường và các lâu đài
trên đồi Capitole. Năm 1548, ông tạc bức tượng bán thân Brutus. Năm
1549, khi tiểu giáo đường Pauline hoàn thành, ông nghỉ hội họa, tập trung
công sức cho điêu khắc và kiến trúc.
Năm 1555, sau hai nhăm năm cùng làm việc với ông trong tình bạn
thắm thiết, Urbino qua đời. Lúc ấy, ông chỉ muốn chết. Suốt đời, cái chết
luôn ám ảnh ông. Lúc còn rất trẻ, trong thư từ và thơ ca, ông nói tới “cái
chết gần tới của mình”, than phiền mình “chẳng những già nua mà còn ở
trong số những người chết”. Trong thơ, ông miêu tả mình cảm thấy lớp da
khô cứng lại ra sao. Trong quá trình già lão, ông tìm cách chiến thắng nỗi
khiếp hoảng của mình và cho cái chết là một sự giải thoát mở cánh cửa
thiên đường cho linh hồn. Khi mất Urbino, từ tận đáy lòng, ông ước ao
