được chết. Ông cảm thấy mất đi, chẳng những một người bạn thân thiết, mà
còn một chỗ dựa trở nên cần thiết đối với ông vì tuổi tác. Ông viết thư cho
một người bạn: “Lúc sống, anh ấy là cuộc đời tôi; chết đi, anh ấy dạy tôi
cách chết, không phải với nỗi luyến tiếc, mà là với lòng mong muốn chết”.
Vào cùng thời kỳ này, ông viết thư cho Vasari: “Tôi không còn hứng
thú gì nữa hết, trừ phi muốn chết”. Ông tự miêu tả mình:
“Nghèo đói, già nua, buộc phải phục vụ người khác,
Tôi là một con người bỏ đi nếu không biết chết sớm”.
Ông sống thêm được sáu năm và phần cuối đời ông rất buồn bã. Ông
đau khổ cảm thấy mình già nua, ốm yếu. Ông viết: “Tôi bị ngày tháng và
tấm gương soi phản bội”. Ông viết thư cho Vasari, than phiền tuổi tác
không cho phép mình kiểm tra công việc ở Saint − Pierre một cách sít sao.
Năm 1558, trong thư gửi Ammannanti, ông than phiền về tuổi già, mắt
kém:
“Tôi già rồi, mù lòa và điếc lác, không còn hòa hợp với bàn tay và
thân mình nữa”. Ông nghe kém, hai tai bị ù.
Nhưng điều làm ông buồn phiền trong tuổi già, chủ yếu là sự thay đổi
thái độ của ông đối với nghệ thuật. Ông vốn luôn luôn là người sùng đạo và
nghĩ sự biện minh duy nhất của nghệ thuật là phục vụ Chúa; nhưng ông
cũng cho say mê trong hội họa và điêu khắc, chính là thực sự phục vụ
Chúa. Theo ông, chính bản thân Chúa dìu dắt người nghệ sĩ có thiện chí; và
bắt chước những cái đẹp của Tạo hóa bằng tranh, bằng tượng là tỏ lòng tôn
kính Chúa. Niềm tin từng nâng đỡ ông suốt đời này, cuối cùng bị lung lay.
Năm 1538, khi nghe nói giai cấp quý tộc Bồ Đào Nha cho hội họa không
có giá trị gì hết, ông đáp: “Họ có lý”. Năm 1554, một trong những bản xonê
của ông chứng minh ông chỉ còn coi nghệ thuật là một công việc phù
phiếm, khiến ông không quan tâm tới hạnh phúc của mình:
“Giờ đây, từ niềm đam mê cuồng dại
Khiến tôi coi nghệ thuật là thần tượng, là chúa thượng
