phúc trong gia đình... Nhưng tôi vẫn không thể làm quen với những nỗi
khốn cùng của tuổi già, và tôi luyến tiếc khi hình dung sự qua đi của cái hư
vô”. Ngày 6 tháng chạp 1936, ông viết thư cho Marie Bonaparte, than
phiền là ông day dứt “giữa nguyện vọng nghỉ ngơi và nỗi sợ hãi những nỗi
đau biết trước là phải xa lìa tất cả những gì mình còn gắn bó”. Vào đầu năm
1937, ông được phép hút thuốc chút ít, và ông còn có phần bớt đau đớn,
tiếp tục làm việc chút ít, hoàn thành tập Moise II. Điều ông lo lắng nhất là
không biết tâm phân học có tồn tại sau này hay không. Ngày 17 tháng mười
1937, ông viết thư cho Zweig: “Sự nghiệp của tôi ở phía sau tôi, như chính
bản thân ông đã bảo tôi. Không một ai có thể biết trước hậu duệ sẽ phán xét
mình ra sao. Bản thân tôi cũng không thật tin chắc... Tương lai gần nhất
cũng có vẻ tăm tối đối với tâm phân học của tôi. Dẫu sao, trong những tuần
hay những tháng tôi còn sống, không có gì vui vẻ còn có thể đến với tôi”.
Năm 1933, ông tin vào tương lai của tâm phân học; nhưng từ ấy chế độ
phát xít thắng thế; năm 1933, sách của Freud bị đốt công khai ở Berlin;
năm 1934, tâm phân học bị hoàn toàn thanh toán ở Đức. Về phần riêng
mình, Freud nghĩ không còn có cái gì mới có thể mang tới nữa. Cuốn
Moise, tiếp theo Vật tổ và Cấm kỵ viết năm chục năm về trước, nay ông cho
chỉ là chuyện nhảm nhí. Ông viết về bản thân mình: “Một người già thì
không còn tư tưởng mới nữa”. Ông cũng nói: “Tôi không tán thành quan
điểm của Bernard Shaw, người đương thời với tôi, cho rằng con người chỉ
có thể làm điều tốt nếu được phép sống ba trăm năm. Kéo dài cuộc sống
chẳng để làm gì hết, trừ phi điều kiện cuộc sống được hoàn toàn thay đổi”.
Ông lại nói tới “sự suy tàn của năng lực sáng tạo do tuổi già gây nên”.
Năm 1897, khi hiểu lý thuyết của mình về chứng ictêri là sai lầm, ông
viết thư cho Fliess: “Giữa chúng ta với nhau, tôi có thể nói là tôi chiến
thắng, chứ không phải chiến bại”. Sau vụ Anschluss, ông sang Anh. Luân
Đôn đón tiếp ông nồng nhiệt và ông hiểu được mức độ trứ danh của mình.
Nhưng một cuộc phẫu thuật mới, đau đớn hơn tất cả những lần trước, khiến
ông khổ sở. Ông lo sợ cho những người chị, em gái ở lại Áo
. Ông nghi
ngờ đối với tương lai sự nghiệp của mình. Năm cuối cùng của ông rất đen
