“Tôi trở nên tàn tạ vì những công việc kéo dài, và nhà chiêu đãi mà tôi
tìm đến để sống và ăn chung là cái chết. Khuôn mặt tôi giống một con bù
nhìn. Tôi giống như những mảnh giẻ rách căng trên những cánh đồng ngày
nắng hạn và đủ để làm đàn quạ kinh hãi. Trong một tai tôi thì một con nhện
chạy, còn trong tai nữa thì một con dê ca hát thâu đêm. Bị chứng sổ mũi
hành hạ, tôi không ngủ ngáy gì được”.
Ông cũng viết trong một bài xonê:
“Xưa kia đôi mắt chúng ta vẹn toàn
Lung linh ánh sáng như những chiếc gương soi.
Nay chúng rỗng không, nhạt nhòa và tăm tối.
Thời gian mang theo nó chỉ có thế thôi”.
Và trong một bức thư gởi Vasari, ông thổ lộ: “Gương mặt tôi khiến
người ta trông mà khiếp sợ”. Trong bức chân dung tự họa dưới gương mặt
thánh Barthélémy trong bức bích họa Lời phán xét cuối cùng, ông miêu tả
Barthélémy giống như một mặt nạ bóng ma, ảm đạm, hầu như bị vây dồn,
làm mồi cho một nỗi sầu muộn mà ông nhẫn nhục chịu đựng một cách khó
khăn.
Thật thú vị khi xem xét những bức chân dung tự họa của các họa sĩ
cao tuổi: qua nét mặt mình, họ thể hiện mối quan hệ của họ với chính bản
thân cuộc sống của mình và với thế giới vào lúc tổng kết cuộc đời.
Ở tuổi 60, Vinci vẽ gương mặt mình thành một bản phúng dụ về tuổi
già, râu tóc xõa ra tựa suối, đôi mi rậm rì nói lên một sức sống không suy
suyển và thậm chí dữ dội; đường nét được khắc họa theo kinh nghiệm và tri
thức; đó là những nét của một con người đạt tới điểm đỉnh của cường lực trí
tuệ, vượt qua những nỗi vui, buồn; ông vỡ mộng, bên bờ vực của nỗi xót xa
nhưng ông bỏ mặc. Suốt đời để lại trên tranh những gương mặt khác nhau
của mình, Rembrandt thể hiện trong bức chân dung tự họa cuối cùng một
thứ di chúc. Ông biết mình đã đạt tới điểm đỉnh nghệ thuật của mình; ông
có phía sau mình một sự nghiệp sáng tác mà ông có quyền kiêu hãnh; ông
