đã làm những gì mình muốn làm và ông đã thắng cuộc; nhưng ông biết cái
phần thất bại bao hàm trong mọi sự thành công, và nhìn mình trong gương,
hình như ông hỏi hình bóng mình, thế nào? Le Tintoret tự họa mình năm
1588, lúc tuổi hơn 70. Sartre đã phân tích bức tranh này trong một tác phẩm
không công bố, và cho rằng Le Tintoret cho chúng ta biết là ông thất vọng.
Ông vẽ trên tranh “một nỗi mệt mỏi sững sờ, im lìm như cuộc đời ông,
cứng đờ như các tĩnh mạch ông... Ông thể hiện trên tranh nỗi cô đơn của
một xác chết... Ông tự hỏi mình: Ta, một họa sĩ lớn, họa sĩ lớn nhất của thế
kỷ mình, ta đã dùng hội họa để làm gì?...” Nhưng với dáng dấp oán hờn
biết chừng nào! Thay vì thu nhận, ông lên án. Lên án ai? Chắc hẳn là con
người... Người ta tưởng chừng nghe ông nhắc đi nhắc lại một cách vô tận:
“Tôi không hiểu”. Tuy nhiên; “ở ông vẫn có một cái gì đó buộc chúng ta
giữ khoảng cách của mình; niềm kiêu hãnh khắc khổ trong nỗi thất vọng
của ông”. Trong bức tranh tự họa của Titien ở tuổi 80 hay 90 (theo ngày
sinh người ta dự đoán), vẻ mặt nghiêm trang và thanh thản của ông ra chiều
khá ước lệ.
Tôi chỉ biết một bức tranh tự họa của người già thật sự vui vẻ: bức của
Monet tặng Clemenceau. Tuy vào một lúc nào đó, mắt ông có bị mờ và ông
không phân biệt chính xác màu sắc nữa, nhưng ông không bao giờ ngừng
vẽ: ông bổ khuyết những thiếu sót của tri giác bằng ký ức. Về sau, thị giác
của ông trở lại hoàn toàn bình thường và ở vào tuổi cao nhất, ông cho ra
đời những tuyệt tác kỳ lạ nhất. Có lúc ông nghi ngờ giá trị của sự nghiệp
hội họa của mình nhưng đó là vấn đề thứ yếu: niềm vui hội họa chiếm ưu
thế. Có một sức làm việc kỳ lạ, sức khỏe tuyệt vời được săn đón và yêu đời,
đó là những nét ông tự thể hiện mình trong tranh, trong cái chúng ta có thể
gọi là sự sung mãn của tuổi già: thẳng thắn, tươi cười, sắc da sáng sủa, bộ
râu rậm rì, ánh mắt tràn đầy nhiệt tình và niềm vui.
Chúng ta phải kể tới bức tranh tự họa của Goya lúc 70 tuổi. Ông phủ
nhận tuổi tác mình; tự họa dưới những nét một người tuổi 50.
***
