tới ông không thoát khỏi những nỗi oán hờn. Tuy cho tới năm 1841, ông
vẫn có thể sáng tác tập Ký ức bên kia thế giới (Mémoires d’outre-tombe),
đọc lại và chỉnh lý tác phẩm cho tới tận năm 1847 − một năm trước khi qua
đời -, ông vẫn để cho hình hài tàn tạ.
Thái độ đắm chìm vào tuổi già vì nỗi kinh hoàng nó gây nên, các thầy
thuốc khoa tâm thần gọi là “chứng chuốc thêm khổ vào mình”
(“gribouillisme”). Người ta cường điệu tình hình lên. Hơi bị đau chân một
chút, người ta làm như thể bị liệt; có phần bị lãng tai, người ta thôi không
muốn nghe nữa. Những chức năng không được sử dụng nữa thoái hóa dần,
và lúc đầu đóng vai trò người tàn tật, rốt cuộc, người ta trở thành tàn tật. Đó
là một sự phản ứng phổ biến, do nhiều người già có thái độ oán giận, yêu
sách, thất vọng một cách chính đáng. Họ trả thù người khác bằng cách
cường điệu tình trạng bất lực của mình; trường hợp này thường xảy ra trong
nhà thương điên: vì bị người ta bỏ mặc, họ tự bỏ mặc nốt và khước từ mọi
sự nỗ lực nhỏ nhặt nhất; vì người ta không quan tâm tới họ, không chống
lại xu hướng ấy nên cuối cùng nhiều người trở nên liệt giường.
Đối với những người không chịu cảnh chìm đắm, thì già lão, tức là
chiến đấu chống lại tuổi già. Đó là nỗi khắc nghiệt mới trong cuộc sống của
họ: sống không còn phụ thuộc vào bản thân mình nữa. Ở tuổi 40, một con
người khỏe mạnh không bị trói buộc về mặt sinh học. Họ có thể tận dụng
sức lực của mình vì biết có thể nhanh chóng phục hồi. Nguy cơ bệnh tật
hay tai nạn không làm họ khiếp hãi quá mức: trừ trường hợp cực kỳ nghiêm
trọng, họ khỏi bệnh nhanh và trở lại như xưa. Người cao tuổi thì phải lượng
sức; một nỗ lực quá mức có thể làm tim ngừng đập; một cơn bệnh có thể
làm họ vĩnh viễn bị suy yếu; một tai nạn sẽ là vô phương cứu chữa hay chỉ
chữa khỏi một cách chậm chạp vì vết thương phải rất lâu mới thành sẹo.
Những chuyện ấy đã là chuyện cấm kỵ: chắc chắn họ sẽ bị đánh bại, và sẽ
là lố bịch nếu có thái độ khiêu khích. Muốn tham dự một cuộc biểu tình, họ
không thể chạy tương đối nhanh nữa và sẽ là một gánh nặng cho những
người đồng đội trẻ hơn. Hoạt động trí óc hay chân tay, tập luyện, thậm chí
giải trí cũng làm họ mệt mỏi. Thông thường người cao tuổi chịu những nỗi
