Mặt khác, những chu kỳ thần kinh cho phép hồi phục các hình ảnh,
phải được giữ nguyên vẹn. Một số bệnh − trong đó có hiện tượng sa sút vì
già lão, chứng vữa xơ động mạch não (athérosclérose cérébrale) − phá hủy
một số lớn chu kỳ ấy. Thậm chí một người còn khỏe mạnh cũng có thể bị
những thương tổn khá nghiêm trọng. Berenson phàn nàn về tình trạng ấy:
“Ở tuổi 75, có những hiện tượng kỳ lạ xảy tới đối với tôi; nhiều sự việc
ngày hôm qua tưởng như còn nằm trong tài sản trí tuệ của tôi, nay đã biến
mất, trước khi nhận ra!... Có những mảnh ký ức lớn bị tiêu tan trong quên
lãng. Vì sao vậy? Và như thế nào?”
Những hình ảnh trong tầm tay chúng ta không hề có nhiều đối tượng.
Hình ảnh, chính là việc nhắm một đối tượng vắng mặt thông qua một vật
tương tự (analogon) hữu cơ và mang tính xúc cảm. Theo lối nói của Sartre,
trong hình ảnh, có “một thứ nghèo nàn chủ yếu” (“pauvreté essentielle”).
Alain nhận xét rằng người ta không thể, theo hình ảnh điện Panthéon, tìm
cách đếm số cột của cung điện này. Hình ảnh không nhất thiết phải tuân
theo nguyên lý đồng nhất; nó cung cấp đối tượng trong tính khái quát của
nó; nó xuất hiện trong một thời gian và một không gian phi − hiện thực. Vì
vậy, nó không thể phục hồi lại cho chúng ta cái thế giới hiện thực mà nó
phát sinh từ đó, và chính vì vậy, rất nhiều hình ảnh xuất hiện mà chúng ta
không thể xác định vị trí của chúng. Trong khi viết Hồi ký, tôi thường thấy
lại rõ rệt những ảnh mà, do thiếu các tọa độ (coordonnées), tôi không thể
đưa vào và đành không kể lại.
Mauriac viết: “Ký ức trong tuổi già là những con kiến mà cái tổ kiến
đã bị phá hủy. Ánh mắt không thể dõi theo một con nào một cách lâu dài”.
Còn Herman Broch
thì cho rằng: “Ký ức xuất hiện, được củng cố và rất
nhiều lần tan biến hoàn toàn. Chúng sợ sệt biết chừng nào!... Ôi! Cuộc đời
dựa trên không biết bao nhiêu vực thẳm; phải đặt ở khoảng cách xa xôi biết
chừng nào để nhớ lại kỷ niệm không hề còn là kỷ niệm nữa!”
Bằng luận lý, đối chiếu, chúng ta có thể đưa một số hình ảnh vào
những cấu trúc có hệ thống và có ghi ngày tháng. Nhưng chúng ta chỉ đạt
tới những giả thuyết không phải bao giờ cũng có thể kiểm nghiệm. Henri
