Poincaré nói: “Chúng ta đoán định tương lai”. Có những giả thuyết chính
xác. Sau ba chục năm xa cách, tôi vẫn thấy vịnh Porto, ở Corse, có màu
sắc, hình vẽ giống như trong ký ức mình: sự ngạc nhiên tôi cảm nhận,
chứng tỏ tôi quen tiếp nhận những sự cải chính nghiệt ngã của hiện thực.
Quả là tôi đã thấy rõ biết bao nhầm lẫn! Và dĩ nhiên, chúng chỉ là một bộ
phận nhỏ của những nhầm lẫn tôi đã phạm phải.
Thông thường, đối với chúng ta, những hình ảnh được tái hiện và định
vị một cách lôgich, vẫn nằm ở bên ngoài, chẳng khác nào những hình ảnh
về một sự kiện thuộc về lịch sử thế giới. Berenson nói một cách chính xác:
Chúng ta chỉ nắm bắt được một chiều biến dạng của quá khứ, và chỉ có ít
khoảnh khắc của quá khứ ấy có quan hệ với chúng ta bằng một sự tiếp xúc
cốt tử”. Thông thường, những hình ảnh ấy mang tính chất những bản sao
chụp: chúng ta gợi lại chúng trong lúc không biến đổi chúng, không làm
chúng phong phú lên, bởi lẽ chỉ có thể tìm thấy ở chúng những gì chúng ta
đã đưa vào trong đó. Tôi thường kết hợp vào trong một kỷ niệm duy nhất
những dữ kiện thuộc về những thời kỳ khác nhau: trải qua toàn bộ tuổi thơ
của tôi, gương mặt của Louise, của thân phụ tôi, của ông tôi vẫn bất di bất
dịch. Thậm chí, khi tôi nhớ lại một cảnh tượng đặc biệt, nó cũng được tái
hiện từ những dạng thức (schème) khái quát. Lúc lên mười hai, Zaza ngồi
trong phòng học cảm ơn tôi về một chiếc túi được tôi tặng: nó có dáng dấp
một thiếu nữ đôi mươi.
Những hình ảnh cố định này tồn tại vĩnh hằng trong một thế giới
chuyển động, tới mức chúng mang một dáng vẻ ngoại lai đến kỳ lạ, mặc dù
tính chất cố định của chúng. Tình hình này ắt hẳn không xảy ra trong một
thế giới không biến đổi. Giả sử bận bộ quần áo truyền thống giống như mẹ
tôi, thì khi gặp lại bà, ắt hẳn tôi nghĩ là mình gặp lại một thiếu phụ ngày
nay. Nhưng mốt đã thay đổi: trong tấm áo dài huyền đen, bà thuộc về một
thời kỳ đã qua đi. Trở lại thời kỳ tuổi 20, tôi cảm thấy bỡ ngỡ như thể mình
bị đưa tới nơi tận cùng thế giới. Tôi nhìn một tấm hình Trocađêrô cổ kính
mà tôi từng yêu mến vẻ ngoài xấu xí: có quả là tôi tự mắt nhìn thấy nó
không? Lại một bức ảnh khác Vườn hoa Élysées năm 1929; tôi đội một
