tương lai ấy; và nó chỉ còn để lại một bộ xương. Chính vì vậy mà những
cuộc hành hương trở nên vô bổ biết chừng nào. Thông thường chúng ta
không thể tìm thấy lại dấu vết bước chân mình. Không gian chịu trách
nhiệm về những sự phản bội của thời gian: các nơi chốn đổi thay. Nhưng
bản thân chúng, trong lúc bề ngoài vẫn bất động, không hề bất động đối với
tôi. Tôi có thể cất bước dạo chơi trên một số đường phố ở Uzerche ở
Marseille, ở Rouen. Tôi sẽ nhận ra những viên đá ở đấy, nhưng sẽ không
tìm thấy lại dự định, nguyện vọng, những nỗi sợ hãi của mình: tôi sẽ không
tự tìm thấy lại bản thân mình. Và nếu trong những cảnh trí ấy, tôi có gợi lại
một cảnh tượng thuở trước, thì nó bị dính chặt vào cảnh trí ấy tựa một cánh
bướm bị đính vào một cái hộp; các nhân vật không còn đi đâu nữa hết. Các
mối quan hệ của chúng sẽ bất động. Và tôi, tôi không đợi chờ gì nữa hết.
Chẳng những tương lai của quá khứ ấy không còn là một tương lai
nữa, mà thông thường trong lúc trở thành hiện thực, nó còn phủ nhận
những sự chờ mong của chúng ta. Đã hơn một lần tôi trải qua những buổi
đầu một tình bạn tưởng chừng không bao giờ chấm dứt; một số người giữ
lời hứa; một số khác quay sang thái độ thờ ơ hoặc thậm chí thù ghét. Giải
thích thế nào một sự thông cảm lẫn nhau khi nó bị một mối bất hòa phủ
nhận? Nó có giá trị không trong một thời cơ nhất định, nhưng được sắp đặt
sẵn để không tồn tại về sau? Liệu nó có dựa trên một ảo ảnh không? Liệu
nó có thể kéo dài mãi mãi và có bị tan vỡ vì sự hiểu lầm không? Không thể
có câu giải đáp nào dứt khoát hết: ý nghĩa của một sự kiện trong quá khứ
bao giờ cũng có thể hủy bỏ. Chẳng những không nắm được tính vật chất
của các sự kiện, mà chúng ta còn ngập ngừng về giá trị phải thừa nhận đối
với chúng, và sự phán xét của chúng ta bao giờ cũng bị treo lơ lửng.
Cái chết của người mà chúng ta có quan hệ gắn bó, là một sự đoạn
tuyệt đột ngột với quá khứ của mình, và một người già là người có nhiều
người chết phía sau mình. Chateaubriand từng viết: “Cuộc đời quá dài của
tôi tựa những con đường La Mã hai bên đường là những lăng mộ”. Cái chết
của một người thân, một người bạn chẳng những tước đoạt của chúng ta
một sự hiện diện, mà còn cả một bộ phận của cuộc sống chúng ta đã gửi
